Đó là những đồ đồng, đồ gốm túy táng, phần lớn đều bị đập vỡ, cố ý làm cho méo mó hoặc làm cho hư hại trước khi được chôn vào mộ. Đây là một hiện tượng tín ngưỡng sùng bái tự nhiên với quan niệm, mọi vật trong vũ trụ đều có linh hồn, đều có đời sống riêng. Nó chẳng khác biết bao sinh linh, trong đó có cả con người.
Điều này đã đưa đến những phong tục, tập quán riêng cho mỗi cộng đồng. Bằng cách làm tổn hại, làm thương tổn (hoặc làm “đau”) một vật, người ta đã có thể giết nó và như thế đã giải thoát linh hồn cho nó trước khi sang thế giới bên kia.
Tập tục mai táng này của người thời Văn hóa Đông Sơn đã được hậu duệ trực tiếp của họ – người Mường cổ tiếp thu một cách trọn vẹn. Trong hầu hết các đồ tùy táng bằng gốm sứ ở những ngôi mộ Mường, đặc biệt là những ngôi mộ có niên đại thời Lý, Trần, đầu Lê, chúng tôi đều thấy có hiện tượng làm thương tổn đến đồ tùy táng.
Chúng thường bị đập vỡ hoặc bị làm hư hại một phần, với mong muốn cắt lìa linh hồn ra khỏi đồ vật ấy. Quan sát nhiều rìa miệng hoặc chân đế các đồ đựng bằng sành sứ chôn theo người chết, tôi thấy có những mảnh vỡ hoàn toàn do con người tạo ra, với những nhát cắt vô cùng sắc gọn, tưởng như những vết kìm bấm tạo thành. So sánh với những mảnh vỡ tự nhiên, hai cách vỡ hoàn toàn khác nhau.
Điều ấy đã làm tôi vô cùng ngạc nhiêu và liên tưởng tới những chậu đồng, thố đồng, trống đồng… trong các ngôi mộ Đông Sơn bị bẹp dúm, sứt bể, gãy đứt, mà ở hầu hết các bảo tàng, các sưu tập tư nhân đều đã đem tu sửa lại, miễn sao cho đúng với hình dáng nguyên khởi. Việc làm này cũng tương tự với hầu hết đồ tùy táng trong hầu hết các ngôi mộ Mường cổ. Trước khi tu sửa, nếu được nghiên cứu, cân nhắc kỹ lưỡng, hẳn sẽ không mắc sai lầm!
Sở dĩ, những đồ tùy táng trong những ngôi mộ cổ Mường có niên đại Lý, Trần và đầu Lê thường thấy hiện tượng đập vỡ có chủ ý, mà các ngôi mộ có niên đại muộn hơn không thấy, cũng chính bởi tập tục này đã dần dần nhạt phai trong tâm thức người Mường, khi mà xã hội Mường đã có những giao tiếp và chịu nhiều ảnh hưởng của các tộc anh em sống kề cận.
Cắt lìa linh hồn ra khỏi vật thể bằng cách làm nêu trên, không phải là một hiện tượng biệt lệ của cư dân Đông Sơn. Đó là một tín ngưỡng phổ biến của các dân tộc miền núi Đông Dương và xa hơn nữa.
