Với chiều dài 2.622 năm, thời kỳ Hùng Vương đã để lại nền văn hóa đặc sắc với nội hàm thâm sâu cho dân tộc. Đó là một thời kỳ mang đậm tính Thần thoại với những truyền thuyết về Tản Viên Sơn thần, Phù Đổng Thiên vương, Chử Đồng Tử. Có thể nói rằng nền văn hóa Việt Nam chính là một nền văn hóa được thiên thượng truyền xuống…
Ngày giỗ Tổ Hùng Vương từ lâu đã được công nhận là một trong những ngày quốc lễ của Việt Nam. Từ thời xưa, các triều đại Việt Nam đã chú trọng việc quản lý Đền Hùng trên núi Nghĩa Lĩnh, Việt Trì, Phú Thọ. Người dân địa phương phụ trách việc trông nom, sửa chữa, cúng bái, làm giỗ tổ vào ngày 10 tháng 3 âm lịch, đổi lại họ được triều đình miễn cho những khoản thuế ruộng cùng sưu dịch và sung vào lính.
Về thời đại Hùng Vương, sách Đại Việt sử ký toàn thư chép tại phần đầu tiên đặt tên là Kỷ Hồng Bàng thị, với 3 tiểu mục là Kinh Dương Vương, Lạc Long Quân và Hùng Vương. Sách Lĩnh Nam Chích Quái đặt tên thời đại này là Truyện Hồng Bàng.
Truyền thuyết về vua Hùng bắt đầu từ chuyện cha rồng Lạc Long Quân cùng mẹ tiên Âu Cơ sinh ra bọc trăm trứng, rồi chia 50 con theo mẹ trên đất, 50 con theo cha xuống bể. Mẹ Âu Cơ cùng năm mươi con trai ở tại Phong Châu, suy tôn người con trưởng lên làm vua, hiệu là Hùng Vương.
Vua Hùng Vương đời thứ nhất lên ngôi vào năm 2.879 trước Công Nguyên, đặt quốc hiệu là Văn Lang, chia nước làm 15 bộ, truyền 18 đời đến năm 258 trước Công Nguyên thì bị Thục Phán (An Dương Vương) chiếm mất nước; tổng cộng được 2.622 năm.
Tuy nhiên, các nhà nhiên cứu đã chỉ ra nghi vấn rằng: Nếu 18 đời vua Hùng kéo dài 2.622 năm, thì trung bình mỗi đời vua trị vì đến 150 năm. Điều này có vẻ không hợp lý và đã dẫn đến nhiều tranh luận trên các diễn đàn lý học và lịch sử.
Công trình nghiên cứu của cụ Biệt Lam Trần Huy Bá về Hùng Vương và cuốn “Hùng Vương sự tích ngọc phả cổ truyện” do Nguyễn Như Đỗ sống vào thời nhà Lê đã góp phần đưa ra một góc nhìn khác về vấn đề này. Theo đó thì chữ “đời” vua thường hay dùng phải hiểu là chữ “thế” trong Hán tự, nghĩa là không phải là một đời người mà là “một dòng gồm nhiều đời” hay “chi”. “Hùng Vương sự tích ngọc phả cổ truyện” chép rằng thời đại Hùng Vương kéo dài 2.622 qua 47 đời vua trị vì với 18 chi, mỗi một chi qua mấy đời vua. Mà “chi” đầu tiên lại được chép là Kinh Dương Vương.
Đơn cử như riêng chi Hùng Vương thứ 18, chi cuối cùng của thời đại Hùng Vương đã gồm 3 đời vua trị vì suốt 150 năm. Hiện nay ở Đình Tây Đằng, huyện Ba Vì, tỉnh Vĩnh Phú, còn bài vị “Tam Vị Quốc Chúa”, thờ 3 vị vua cuối cùng thuộc chi Hùng Vương thứ 18 này. Chi này chấm dứt vào năm 258 TCN, tức là vào cuối đời nhà Chu bên Trung Quốc.
18 chi được sắp theo bát quái (8 quái): 1 Càn (trời) (☰), 2 Đoài (đầm) (☱), 3 Ly (hỏa) (☲), 4 Chấn (sấm) (☳), 5 Tốn (gió) (☴), 6 Khảm (nước) (☵), 7 Cấn (núi) (☶), 8 Khôn (đất) (☷) và 10 thiên can Giáp, Ất, Bính, Đinh, Mậu, Kỷ, Canh, Tân, Nhâm, Quý.
18 chi thời Vua Hùng theo “Hùng Vương sự tích ngọc phả cổ truyện” lần lượt là:
- Chi Càn: Kinh Dương Vương, sinh năm nhâm ngọ 2919 TCN. Trị vì 86 năm từ Nhâm Tuất 2879 TCN đến Đinh Hợi 2794 TCN.
- Chi Khảm: Lạc Long Quân tên húy là Sùng Lãm tức Hùng Hiền Vương. Chi này kéo dài 269 năm từ Mậu Tý 2793 đến Bính Thìn 2525 TCN. Thời kỳ này được truyện cổ tích họ “Hồng Bàng truyền kỳ” gọi là huyền sử Rồng Tiên.
- Chi Cấn: Hùng Quốc Vương tên húy là Hùng Lân kéo dài 271 năm, từ 2524 đến 2253 TCN. Thời kỳ này theo truyền thuyết thì mẹ Âu dẫn 50 con (Tức 50 tộc người Bách Việt) ở lại vùng cao rồi cùng nhau suy cử người con trưởng lên làm vua, lấy hiệu là Hùng vương đóng đô ở Châu Phong. Cũng từ năm 2524 tên nước được đổi thành Văn Lang.
- Chi Chấn: Hùng Hoa Vương tên húy là Hùng Bửu Lang, chi này kéo dài 342 năm.
- Chi Tốn: Hùng Hi Vương tên húy là Bảo Long, chi này kéo dài 200 năm.
- Chi Ly: Hùng Hồn Vương, tên húy là Long Tiên Lang, chi này gồm 2 đời vua, kéo dài 81 năm.
- Chi Khôn: Hùng Chiêu Vương, tên húy là Quốc Lang, sinh năm 1659 TCN, lên ngôi năm 12 tuổi, gồm 5 đời vua, dài 200 năm.
- Chi Đoài: Hùng Vĩ Vương, tên húy là Văn Lang, chi này gồm 5 đời vua kéo dài 100 năm. Thời kỳ này, truyền kỳ lịch sử kể rằng giặc Ân sang đánh nước ta bị Phù Đổng Thiên Vương đánh cho tan tác. Sử Trung Quốc ghi là đời Cao Tông triều Ân đánh nước Quỷ Phương 3 năm đóng quân ở đất Kinh.
- Chi Giáp: Hùng Định Vương, tên húy là Chân Nhân Lang, Chi này gồm 3 đời vua, kéo dài 80 năm.
- Chi Ất: Hùng Uy Vương tên húy là Hoàng Long Lang, gồm 3 đời vua dài 90 năm.
- Chi Bính: Hùng Trinh Vương húy Hưng Đức Lang, chi này gồm 4 đời vua kéo dài 107 năm.
- Chi Đinh: Hùng Vũ Vương tên húy Đức Hiền Lang, gồm 3 đời vua, kéo dài 96 năm.
- Chi Mậu: Hùng Việt Vương, tên húy là Tuấn Lang, chi này gồm 5 đời vua, kéo dài 105 năm.
- Chi Kỷ: Hùng Anh Vương, tên húy là Viên Lang, gồm 4 đời vua, dài 89 năm.
- Chi Canh: Hùng Triệu Vương, tên húy là Chiêu Lang, chi này gồm 3 đời vua, kéo dài 94 năm.
- Chi Tân: Hùng Tạo Vương, tên húy là Đức Quân Lang, chi này gồm 3 đời vua, kéo dài 92 năm. Trong “Hùng Triều Ngọc Phả”, Thần Phả xã Tiên Lát, huyện Việt Yên, tỉnh Hà Bắc có ghi rõ là đến đời Hùng Vương thứ 16 dời đô xuống Phong Châu Thượng.
- Chi Nhâm: Hùng Nghi Vương, tên húy Bảo Quang, lên ngôi năm 9 tuổi, gồm 4 đời vua, dài 160 năm.
- Chi Quý: Hùng Duệ Vương, tên húy là Huệ Vương Lang, lên ngôi năm 14 tuổi, chi này gồm 3 đời vua, từ năm 337TCN đến năm 258TCN, tức là được 79 năm.
Từ xa xưa trong ca dao người Việt đã nhắc nhở về ngày giỗ tổ thế này:
Dù ai đi ngược về xuôi
Nhớ ngày giỗ tổ mồng mười tháng ba
Khắp miền truyền mãi câu ca
Nước non vẫn nước non nhà ngàn năm
Vậy vì sao giỗ Tổ Hùng Vương là ngày 10/3? Trong văn hóa cổ truyền thì người Việt là con rồng cháu tiên, vì vậy mà tháng tháng 3 là tháng Thìn, tức tháng rồng được chọn. 10 thiên can được sử dụng để đặt tên cho các chi đời Vua Hùng, hết 10 thiên can là cũng hết các đời Vua Hùng. Vì thế mà ngày 10 được chọn.
Với chiều dài 2.622 năm, thời kỳ Hùng Vương đã để lại nền văn hóa đặc sắc với nội hàm thâm sâu cho dân tộc. Tản Viên Sơn thần, Phù Đổng Thiên vương, Chử Đồng Tử trong tín ngưỡng dân gian đều là những vị Thần thuộc vào thời kỳ Hùng Vương. Trong những câu chuyện như sự tích “Bánh chưng bánh giầy”, chúng ta cũng thấy sự xuất hiện của một vị Thần dạy cho hoàng tử Lang Liêu cách làm bánh. Cũng có nhiều câu chuyện cổ tích nhắc đến vị Bụt, thực chất là phát âm của từ Buddha (từ Phật trong tiếng Phạn).
Có thể nói rằng, nền văn hóa Việt Nam chính là một nền văn hóa mà thiên thượng truyền xuống cho nhân loại, là một nền văn hóa “Thần truyền”. Từ cội nguồn đó, người Việt biết cách phân biệt đúng sai, tốt xấu, biết hướng đến những điều thiện lành, tốt đẹp.
Trần Hưng
