Từ những năm 1920, vận tải ô tô trong tất cả các xứ thuộc Liên bang được phát triển đáng kể. Do đó, để đáp ứng nhu cầu nhiên liệu, các hãng xăng dầu bắt đầu kinh doanh rộng rãi mặt hàng này.
Qua khảo sát nghiên cứu tài liệu, phải đến những năm 1930, việc kinh doanh bán lẻ xăng dầu mới được phát triển rộng rãi. Tài liệu lưu trữ cho thấy, ở phía Bắc Việt Nam thời điểm đó, có 3 công ti lớn kinh doanh xăng dầu, đó là: Công ti Xăng dầu Pháp Á – Shell, Hãng xăng dầu Socony và Hãng Texaco. Cả 3 hãng này đều đặt các cây xăng cố định và máy bán xăng di động ở các tỉnh thành. Việc đặt các máy bán xăng phải được Thống sứ Bắc Kì cho phép bằng Nghị định và tuân thủ quy định về việc lắp đặt máy bán xăng tại Nghị định ngày 02 tháng 11 năm 1930 của Thống sứ Bắc Kì.
Trước 1975, hãng SHELL trụ sở của hãng SHELL là tòa nhà được xây dựng từ năm 1930 ở số 15 đại lộ Norodom (nay là Lê Duẩn). Đây là trụ sở của Compagnie Franco-Asiatique des Pétroles – Công ty lĩnh vực xăng dầu đã hoạt động ở Sài Gòn từ năm 1911, ban đầu là ở số 4 rue d’Adran (sau 1955 là Võ Di Nguy, nay là Hồ Tùng Mậu), năm 1923 chuyển đến số 100 đại lộ de la Somme (sau này là Hàm Nghi), sau đó mới xây trụ sở hoành tráng ở Norodom và tòa nhà này vẫn còn cho đến nay.
Chúng ta cùng xem hình ảnh cây xăng xưa của những công ty lớn thế nào qua các tài liệu từ 100 năm trước.
1. Công ti Xăng dầu Pháp Á – Shell (Compagnie Franco – Asiatique des Pétroles)
Thiết kế máy bán xăng di động của Công ti Compagnie Franco – Asiatique des Pétroles (Shell) cho phép máy bán tại Tuyên Quang năm 1932. Nguồn: TTLTQGI
Thiết kế cây xăng cố định của Công ti Shell được phép đặt tại Tuyên Quang năm 1935. Nguồn: TTLTQGI
Thiết kế cây xăng cố định của Công ti Shell được phép đặt tại Yên Bái năm 1938. Nguồn: TTLTQGI
Cây xăng trên đường Trần Nhật Duật, Hà Nội của Công ti Shell. Ảnh Harrison Forman, 1940s.
2. Hãng xăng dầu Socony
Công ti Standard Oil Company of New York, năm 1932 sáp nhập với Công ti Vacuum thành hãng Socony Vacuum Corporation thường gọi là Hãng Socony.
Toà nhà Hãng Socony ở Hải Phòng. Nguồn sưu tầm
Thiết kế máy bán xăng di động của Hãng Socony, được cho phép bán năm 1935 tại Yên Bái. Nguồn: TTLTQGI
Cây xăng Socony ở Hà Nội. Ảnh Harrison Forman, 1940s.
3. Hãng xăng dầu Texaco (Texas Company)
Một máy bán xăng của Công ti Texaco được phép bán tại Yên Bái năm 1936. Nguồn: TTLTQGI
Một máy bán xăng của Công ti Texaco được cho phép bán tại Lạng Sơn năm 1932. Nguồn: TTLTQGI
Một cây xăng cố định của Công ti Texaco được bán tại đường Đồng Đăng, Lạng Sơn năm 1933. Nguồn: TTLTQGI
Cây xăng trên đường Trần Nhật Duật, Hà Nội của Công ti Texaco. Ảnh Harrison Forman, 1940s.
Trước thập niên 1960, thị trường xăng dầu ở miền Nam do hãng Shell gần như độc chiếm với 60% thị phần. Sau năm 1963 thì các hãng khác như Caltex hay ExxonMobil (ở Việt Nam ghi là Esso) mới bắt đầu tăng sự hiện diện, tuy nhiên Shell vẫn là phổ biến nhất. Nhiều người Sài Gòn xưa vẫn còn nhớ câu slogan quen thuộc: Yêu Xe là Yêu Shell.
Độc đáo hơn là Sài Gòn có nhiều cây xăng “tự phục vụ”, người mua xăng có thể chủ động tự bơm xăng, sau đó vào trong quầy thu ngân trả tiền theo số liter được hiện thị tại đây, với con số giống như ngoài cây xăng ghi nhận. Hình thức bơm xăng này tránh được việc gian lận, bơm thiếu từ nhân viên cây xăng. Những cây xăng tự phục vụ như vậy chủ yếu là ở các quận nội đô.
Có nhiều cây xăng quen thuộc ở Sài Gòn như cây xăng ở ngã 4 Hai Bà Trưng – Trần Cao Vân, cây xăng ở ngã 4 Hiền Vương – Pasteur (nay là Võ Thị Sáu – Paster), cây xăng ở ngã 4 Hồng Thập Tự – Pasteur (Nguyễn Thị Minh Khai – Pasteur), câu xăng ở góc mũi tàu đường Võ Tánh – Cách Mạng 1/11 (Hoàng Văn Thụ – Nguyễn Văn Trỗi), cây xăng ở ngã tư Phú Nhuận…
Cây săng Esso ở góc Hai Bà Trưng – Trần Cao Vân hiện giờ là Petrolimex:
Cây xăng Esso ở góc Hiền Vương – Pasteur, nay là cây xăng Petrolimex ở góc Võ Thị Sáu – Pasteur:
Cây xăng CALTEX đầu đường Cách Mạng 1/11 – Võ Tánh. Nay là cây xăng MIPEC góc Hoàng Văn Thụ – Nguyễn Văn Trỗi:
Cây xăng Esso ở vị trí ngã 3 Nguyễn Cư Trinh, Trần Hưng Đạo, sát bên Metropole Hotel. Ngày nay vị trí này là khách sạn Pullman
Cây xăng ở đối diện chợ Bến Thành
Cây xăng Shell ở góc Hiền Vương – Duy Tân, nay là cây xăng MIPEC ở góc Võ Thị Sáu – Phạm Ngọc Thạch:
Cây xăng Shell ở góc Trần Hưng Đạo- Nguyễn Biểu. Hai tên đường này vẫn còn giữ đến ngày nay, và vị trí này ngày nay vẫn là cây xăng:
Cây xăng Esso ở ngã tư Phú Nhuận, ngày nay là cây xăng Petrolimex:
Sát ngã tư Phú Nhuận còn có một cây xăng khác, đó là cây xăng Shell trên đường Võ Tánh, nay là cây xăng Petrolimex trên đường Hoàng Văn Thụ:
Cây xăng Esso trên đường Trần Quốc Toản, góc Lê Đại Hành, đằng sau đó là thủy đài điều tiết áp lực nước. Ngày nay thì thủy đài này vẫn còn, và vị trí này cũng vẫn là cây xăng Comeco. Đường Trần Quốc Toản hiện này là đường 3 Tháng 2:
Cây xăng ở Thủ Đức:
Trụ sở của 2 công ty xăng lớn nhất miền Nam trước 1975
Năm 1952, Compagnie Franco-Asiatique des Pétroles rút khỏi Đông Dương và trụ sở này đã trở thành trụ sở chính của Shell Việt Nam, với biểu tượng hình con sò trên đỉnh. Sau năm 1955, góc đường này đổi tên thành ngã ba Thống Nhứt – Cường Để.
Ngày nay, tòa nhà trở thành trụ sở của Tổng công ty xăng dầu Việt Nam (Petrolimex), biểu tượng con sò của Shell được thay bằng chữ P.
Sau SHELL thì hãng ESSO của Mỹ cũng rất quen thuộc với người Sài Gòn xưa. Trước 1975, trụ sở hãng này cũng ở trên đại lộ Thống Nhứt, đoạn ngã tư với đường Hai Bà Trưng:
Ban đầu, đây là trụ sở của công ty xăng dầu Standard Vacuum Oil Company được xây dựng từ khoảng năm 1955, sau đó đó không lâu trở thành trụ sở của ESSO.
