Sưu tập tiền thưởng nằm trong bộ sưu tập bảo vật triều Nguyễn có minh văn gồm nhiều chất liệu quý hiếm khác nhau. Sưu tập bảo vật triều Nguyễn này do Bộ Tài chính Việt Nam bàn giao cho Bảo tàng Lịch sử Việt Nam vào ngày 17-12-1959. Sau đó, vì lý do an ninh, an toàn, sưu tập này được Bảo tàng đóng thùng, niêm phong gửi Ngân hàng Nhà nước Việt Nam. Kể từ khi tiếp nhận lại từ kho Ngân hàng Nhà nước năm 2007 đến nay, Bảo tàng Lịch sử Việt Nam (nay là Bảo tàng Lịch sử Quốc gia) đã tổ chức bảo quản, kiểm kê và nghiên cứu bước đầu.
Sưu tập bảo vật triều Nguyễn là khối tài sản quan trọng và có giá trị đặc biệt trong di sản văn hoá dân tộc Việt Nam. Nguồn gốc sưu tập hoàn toàn từ kho tàng của Cung đình Huế bàn giao cho chính quyền cách mạng sau Cách mạng tháng 8/1945.
Tiền thưởng là những đồng tiền mới nhìn chúng ta có thể thấy khác rất nhiều so với những đồng tiền lưu hành trong dân chúng. Tiền thưởng được đúc bằng vàng, bạc hay bạc mạ vàng và đồng. Tùy theo tình hình kinh tế cho phép của đời vua trị vì mà nhà nước cho đúc số lượng cũng như chất lượng nguyên liệu của loại tiền thưởng.
Những đồng tiền thưởng được dùng để làm những kỉ vật trang trọng của nhà vua ban thưởng cho các vị quan lại, vương công quý tộc, anh hùng có công trong các dịp khánh tiết của triều đình…
Về loại hình: Sưu tập tiền thưởng triều Nguyễn gồm có các loại :
– Thoi hay gọi là nén, đúc bằng vàng, bạc.
– Tiền thưởng hình tròn, lỗ vuông, bằng vàng, bạc và đồng.
– Tiền thưởng hình tròn không lỗ, bằng vàng, bạc, bạc mạ vàng.
Tuy các loại hình này có đôi chút khác nhau, nhưng tựu chung, chúng đều đúc nổi minh văn chữ Hán ghi niên hiệu của triều vua, cũng như các câu mỹ hiệu mang ý nghĩa tốt lành, trong sáng, chúc phúc cho nhà vua, cầu bình an cho đất nước… Đôi khi trên tiền còn là những bài thơ hay các cụm từ nói về nguồn gốc nơi đúc, trọng lượng cũng như mệnh giá.
Về chất liệu: các loại hình tiền thưởng này thường đúc bằng vàng, bạc, đồng, trong đó đồng là chất liệu phổ biến nhất, còn các chất liệu như vàng và bạc thì hiếm hơn.
Về mỹ thuật trang trí và chữ đúc nổi: mảng mỹ thuật, hoa văn trang trí trên những đồng tiền thưởng cũng rất đa dạng, linh động và biến ảo. Chẳng hạn có những đồng tiền trang trí hoa dây, cây cỏ, mặt trời,…lại có những đồng trang trí, khắc họa hình ảnh các con vật thiêng như: rồng, hổ phù, long mã,…Có lẽ các kiểu mẫu trang trí như vậy chỉ xuất hiện trên các đồng tiền hình tròn còn trên các thoi, nén hầu như không có. Hay có chăng chỉ là những ký hiệu chấm nổi chạy dọc thân, còn đa số là chỉ đúc nổi hay khắc chìm minh văn chữ Hán mà thôi.
Về chữ đúc nổi hay khắc chìm: Chữ được khắc, đúc nổi bằng chữ Hán kiểu chữ Chân, dễ đọc, rõ ràng. Đối với loại hình tiền hình tròn thì một mặt sẽ được đúc nổi niên hiệu của nhà vua cùng hai chữ “Thông bảo –通寶”. Chẳng hạn như: “Minh Mệnh thông bảo – 明 命通寶”, “ Tự Đức thông bảo – 嗣 德 通寶”,…Cũng có các trường hợp hai chữ “Thông bảo – 通寶” được thay bằng các chữ khác. Ví dụ như: “ Bảo Đại bảo giám – 保 大寶鑑”,…. Ngoài ra còn có những trường hợp chữ “thông – 通” được thay thế bằng các chữ khác như “ trọng – 重, nguyên – 元, hưng – 興”,…Nhưng các trường hợp như vậy cũng là rất hiếm trên loại hình tiền thưởng. Trên mặt trước là như vậy, mặt sau có thể là những câu mỹ hiệu gồm 4 hay 8 chữ mang ý nghĩa tốt lành, trong sang, chúc phúc cho nhà vua, cho đất nước, cho muôn dân,… Ví dụ như: “Liễm phúc tíchdân – 歛福錫 民 : thu phúc đem lại cho muôn dân”, “Kinh luân thiên hạ – 經綸 天下 : Tài năng gánh vác trị vì thiên hạ”, “Hà lưu thuận quỹ, niên cốc phong đăng – 河流 順軌 年 穀 豐登 : Dòng nước xuôi thuận dòng, mùa ngũ cốc hàng năm được mùa”,…Còn trên các thoi, nén nội dung chữ khắc chìm hay đúc nổi là niên hiệu vua như đã nói ở trên cùng hai chữ “niên tạo – 年 造” như “Gia Long niên tạo – 嘉 隆年 造”, “ Thiệu Trị niên tạo –紹治年造”,…Và các từ chỉ nguồn gốc nơi đúc, trọng lượng, mệnh giá, thời gian, …Ví dụ như : “Trung bình – 中平”,“ giáp – 甲”, “công – 公”, “trungbình ngân phiến ngũ tiền – 中平銀 片五錢, “Đinh Mùi – 丁未”, “Sơn Tây – 山 西”, “Bình Định –平 定” .
Tựu chung lại, dù mỹ thuật trang trí có độc đáo, cao thâm hay gần gũi thường nhật, chữ đúc có đẹp, nổi rõ ràng thì nội dung, ý nghĩa và hình thức vẫn phải nằm trong các qui định, khuôn phép của nhà vua và triều đình.
Bộ sưu tập tiền thưởng triều Nguyễn thuộc các đời vua Gia Long, Minh Mạng, Thiệu Trị, Tự Đức, Đồng Khánh, Thành Thái, Khải Định, Bảo Đại là chủ yếu, còn các triều vua Dục Đức, Hiệp Hòa, Kiến Phúc, Hàm Nghi, Duy Tân không thấy có trong sưu tập tiền thưởng này.
Dưới đời vua Gia Long chưa thấy xuất hiện loại tiền thưởng hình tròn. Nhà nước cho đúc loại tiền thoi bằng bạc hình khối hộp chữ nhật. Tháng 10 năm Nhâm Thân 1812, nhà nước bắt đầu cho đúc bạc đĩnh 10 lạng. Tiền đúc thành thoi hình khối hộp chữ nhật hơi khum: Dài 12,5cm, rộng 2,95cm, dầy 0,15cm xung quanh đóng dấu nổi công, giáp. Loại tiền thoi bạc 1 lạng cũng có hình khối chữ nhật. Trên mặt tiền đúc nổi 4 chữ theo hàng dọc Gia Long niên tạo – 嘉 隆年 造 (Tạo tác trong niên hiệu Gia Long, 1802 – 1820), lưng tiền đúc nổi 4 chữ Tinh ngân nhất lạng – 精銀 壹両 (Bạc dòng 1 lạng). Xung quanh còn có các dấu trung bình hiệu – 中平號, công giáp – 公 甲, hoằng thái – 弘泰 ….Ngoài ra trong đời Gia Long còn cho đúc loại thỏi bạc Trung bình ngân phiến ngũ tiền – 中平銀 片五 錢.
Ngoài ra, không thấy có những đồng tiền thưởng hình tròn bằng chất liệu vàng, bạc hay đồng trong sưu tập tiền thưởng đời vua Gia Long này.
Gia Longniên tạo – Trung bình ngân phiến ngũ tiền. LSb.35297
