Truyện tích Thánh Gióng là truyền thuyết thời từ Hùng Vương, vốn được truyền trong văn hóa dân gian, sau đó được ghi chép vào sách Lĩnh Nam chích quái, truyện tiếp tục được truyền trong văn hóa dân gian và có xu hướng được thêm thắt và chi tiết hơn. Nhưng những ghi chép trong sách Lĩnh Nam chích quái chính là “hóa thạch”, để từ đó, chúng ta có thể tìm hiểu một cách chân thực nhất về Thánh Gióng.
Về nguồn gốc của truyện Thánh Gióng, đã có một số giả thuyết cho rằng Thánh Gióng, hay Phù Đổng Thiên Vương, chính là Tỳ Sa Môn Thiên Vương hay Sóc Thiên Vương, có nghĩa, Thánh Gióng là một câu chuyện được sáng tạo dựa trên hình tượng các nhân vật này. Bên cạnh đó, thì cũng có tác giả cho rằng truyện Thánh Gióng có nguồn gốc từ truyện Trúc Vương của người Dạ Lang. Đây sẽ là vấn đề chính mà chúng tôi tập trung tìm hiểu và xác minh trong bài viết này, để xác định chính xác về nguồn gốc của truyện tích Thánh Gióng, giải ảo những giả thuyết về nguồn gốc của câu chuyện này.
1. Các giả thuyết và nguồn gốc của truyện Thánh Gióng:
Giả thuyết đầu tiên, đó là của tác giả Như Hạnh, với bài viết “Tỳ Sa Môn Thiên Vương, Sóc Thiên Vương & Phù Đổng Thiên Vương trong tôn giáo Việt Nam thời Trung cổ”, tác giả này đã cho rằng Tỳ Sa Môn Thiên Vương, Sóc Thiên Vương là Phù Đổng Thiên Vương là một. [1]
Tác giả trong bài viết đã dẫn các ghi chép trong các sách Thiền Uyển Tập Anh, Việt Điện U Linh, Lĩnh Nam chích quái, cho rằng 3 nhân vật này thực chất là một, nhưng trong chính các đoạn trích mà tác giả đã dẫn ra, không hề có đoạn trích nào cho thấy 3 nhân vật này là một. Tác giả cũng nhắc tới lời tiếm bình của sách Việt Điện U Linh, cho rằng lời tiếm bình này cho Sóc Thiên Vương và Phù Đổng Thiên Vương là một, thì chi tiết lời bình là như thế này: “Vả lại, Vệ Linh Sơn Thần mà xưng là Sóc Thiên Vương, Thiên Mục Giang Thần mà xưng là Lý Hiệu Uý, thì cái danh hiệu so với Phù Đổng Ứng Thiên Vương, Thuỵ Hương Uy Mãnh Vương cùng rõ ràng, người nghe phải nên cho rõ.” [2], đoạn này rõ ràng không nói rằng Phù Đổng Thiên Vương là Sóc Thiên Vương, và ở đây, thì sách đã ghi rõ là “Phù Đổng Ứng Thiên Vương”, nên các ghi chép cổ hoàn toàn không đủ cơ sở cho thấy Phù Đổng Thiên Vương là Sóc Thiên Vương.
Giả thuyết thứ hai, đó là của nhà khảo cổ Nguyễn Việt. Trong bài viết: “Nguồn cội hình thành truyền thuyết Thánh Gióng” [3], ông cho rằng truyện Thánh Gióng có nguồn gốc từ hình tượng Trúc Vương Tử của Dạ Lang. Khi xem xét kỹ các lập luận của nhà nghiên cứu Nguyễn Việt, chúng tôi nhận thấy ông dựa vào một số chi tiết như sau để xác định rằng Trúc Vương Tử là cảm hứng của Thánh Gióng: đó là chi tiết thần kỳ trong sự thành hình của Thánh Gióng và Trúc Vương Tử, hay cùng là những vị thần lập quốc giúp dân, bên cạnh đó, ông cũng giả thuyết về cuộc di cư của người Dạ Lang về Việt Nam dựa trên các tài liệu khảo cổ.
Tuy nhiên, thì chi tiết thần kỳ trong hình thành con người là không hề hiếm trong các dân tộc và các văn hóa cổ đại, motif này xuất hiện từ rất lâu và rộng trong nhiều nền văn hóa, đây không thể xem là một cơ sở kết nối giữa hai truyền thuyết, vị thần của người Việt là đánh giặc Ân, còn vị thần của người Dạ Lang là đánh giặc Hán, không gian khác nhau rất xa, người Việt nếu không tiếp xúc với nhà Ân, thì sẽ không thể nào có chuyện dựa trên truyện Trúc Vương Tử để sáng tác ra truyện Thánh Gióng đánh giặc Ân được, điều đó rất phi logic, bên cạnh đó, thì có một điều mà nhà nghiên cứu Nguyễn Việt chưa nhắc tới, đó là văn hóa của Dạ Lang chính là văn hóa Đông Sơn, trong thực tế, thì vùng Dạ Lang, không chỉ có dạng kiếm tương đồng với kiếm Việt Nam, mà còn tìm thấy rất nhiều hiện vật của văn hóa Đông Sơn. Vì cùng một nền văn hóa, nên chuyện tương đồng cổ vật là rất bình thường. Việc tác giả dựa vào giả thuyết có một cuộc di cư về Việt Nam của người Dạ Lang để cho rằng truyện Thánh Gióng của người Việt có nguồn gốc từ đó là không đủ cơ sở.
Các cổ vật đặc trưng văn hóa Đông Sơn tìm thấy tại Quý Châu. [Nguồn: Bảo tàng tỉnh Quý Châu]
Nhìn chung, thì các tác giả, các giả thuyết mà chúng tôi đã dẫn đều có xu hướng quy kết nguồn gốc bên ngoài của các truyền thuyết Việt Nam, phủ nhận giá trị sáng tạo nội tại, giá trị lịch sử ẩn chứa trong truyện, phủ nhận những gì Tổ Tiên người Việt đã giữ gìn và lưu truyền trong dân gian. Các tác giả cũng bỏ qua nguồn gốc truyện Thánh Gióng, nó nằm trong một hệ thống đầy đủ các câu truyện thời Hùng Vương và thời Hồng Bàng: Truyện Hồng Bàng, Ngư Tinh, Hồ Tinh, Mộc Tinh, Trầu Cau, Đầm Nhất Dạ, Đổng Thiên Vương, Bánh Chưng, Dưa Hấu, Bạch Trĩ. Chúng tôi đã chứng minh rằng truyền thuyết họ Hồng Bàng hay các truyền thuyết trong sách Lĩnh Nam chích quái có cơ sở thực tế từ các nghiên cứu khoa học [4][5][6], vì vậy, các câu chuyện trong sách Lĩnh Nam chích quái là các câu chuyện chép lại từ truyền thuyết dân gian, không phải sự sáng tạo của tác giả sách này.
Bên cạnh đó, thì bản thân câu chuyện Thánh Gióng cũng đã thể hiện đầy đủ nguồn gốc của nó là thời Hùng Vương, nhắc về Long Quân, sự tích là đánh giặc Ân, việc vua Hùng phong cho Thánh Gióng là Phù Đổng Thiên Vương. Các yếu tố này đã thể hiện đầy đủ nguồn gốc của nó là từ rất sớm, hoàn toàn không phải một câu chuyện xuất hiện muộn.
Truyện Phù Đổng Thiên Vương
Thời Hùng Vương, thiên hạ thái bình, dân gian giàu có. Vua nhà Ân lấy cớ nước Nam không có triều kiến, sai tuần thú đem quân sang đánh. Hùng Vương nghe tin, triệu tập quần thần hỏi kế chống cự. Có người tâu rằng: “Sao không cầu Long Vương đưa âm quân lên giúp”. Vua nghe lời, bèn ăn chay, lập đàn, bày vàng bạc lụa là lên trên, thắp hương cầu đảo ba ngày. Trời nổi mưa to gió lớn, bỗng thấy một cụ già cao hơn sáu thước, mặt to bụng lớn, mày râu bạc trắng, ngồi ở ngã ba đường mà cười nói múa ca. Những người trông thấy đều cho là kẻ lạ thường, mới tâu lên vua. Vua thân hành ra vái chào, rước vào trong đàn. Cụ già không nói năng cũng không ăn uống. Vua đến hỏi: “Nghe tin quân phương Bắc sắp sang xâm lược, ta thua được thế nào”. Cụ già ngồi im một lúc, kính cẩn rút thẻ ra bói, bảo vua rằng: “Ba năm nữa, giặc Bắc sẽ sang đây”. Vua lại hỏi kế chước ra sao?. Cụ già đáp: “Kế giữ nước, ấy là phải nghiêm ngặt chỉnh đốn khí giới, rèn luyện binh lính cho tinh nhuệ, lại phải đi tìm bậc kỳ tài trong thiên hạ, kẻ nào phá được giặc thì phong cho tước ấp, truyền hưởng lâu dài. Nếu được người giỏi, có thể dẹp được giặc vậy”. Dứt lời, bay mất lên không, mới biết đó là Long Quân vậy.
Ba năm sau, người biên giới cấp báo có giặc Ân tới. Vua làm theo lời cụ già dặn, sai sứ đi khắp các nơi cầu tìm người hiền tài. Tới làng Phù Đổng, huyện Vũ Ninh, trong làng có một phú ông tuổi hơn sáu mươi, sinh được một bé trai, đã ba tuổi còn không biết nói, nằm ngửa không ngồi dậy được. Người mẹ nghe tin sứ giả tới mới nói giỡn rằng: “Sinh được thằng con trai này chỉ biết ăn, không biết đánh giặc để lấy thưởng của triều đình, báo đáp công ơn bú mớm”. Bé trai nghe mẹ nói, đột nhiên bảo: “Mẹ mời sứ giả tới đây, hỏi xem có việc gì”. Người mẹ kinh ngạc vô cùng, vui mừng kể lại với hàng xóm rằng con mình đã biết nói. Hàng xóm cũng lấy làm kinh ngạc, tức tốc mời sứ giả tới. Sứ giả hỏi: “Mày là đứa trẻ mới biết nói, mời ta đến làm gì?”. Đứa trẻ nhỏm dậy bảo sứ giả rằng: “Mau về tâu với vua rèn một ngựa sắt cao mười tám thước, một thanh kiếm sắt dài bảy thước và một nón sắt. Ta cưỡi ngựa đội nón ra đánh, giặc tất phải kinh sợ bại trại, vua phải lo gì nữa?”. Sứ giả vội về tâu với vua. Vua mừng nói rằng: “Ta không lo nữa”. Quần thần tâu: “Một người thì làm sao mà đánh bại được giặc?”. Vua nói: “Lời nói của Long Quân ngày trước không phải là ngoa, các quan chớ nghi ngờ gì nữa”, rồi ra lệnh cân năm mươi cân sắt đúc thành ngựa, nón”.
Sứ giả tới gặp, người mẹ sợ hãi nói con rằng tai họa đã đến. Người con cả cười bảo rằng: “Mẹ hãy chuẩn bị cơm, rượu cho con ăn, việc đánh giặc mẹ chớ có lo”. Người con lớn lên rất nhanh, ăn uống tốn nhiều, người mẹ cung cấp không đủ. Hàng xóm sửa soạn trâu bò, bánh quả rất nhiều mà người con ăn vẫn không no bụng. Vải vóc rất nhiều mà mặc vẫn không kín thân, phải đi lấy lau lách buộc thêm vào cho kín người. Kíp đến lúc quân nhà Ân tới chân núi Trâu (Trâu Sơn), người con mới duỗi chân đứng dậy, cao hơn mười trượng, ngửa mũi hắt hơi liền hơn mười tiếng, rút kiếm thét lớn: “Ta là tướng nhà trời đây!” rồi vung kiếm, đội nón cưỡi ngựa, ngựa chồm lên hí dài mà chạy như bay, quan quân theo sau, tiến sát đồn giặc, đánh nhau ở dưới núi Trâu, huyện Vũ Ninh Quân giặc đại bại, chém giết lẫn nhau. Vua nhà Ân bị giết ở núi Trâu, quân lính còn lại đều bái lạy, xưng gọi “Tướng nhà trời” rồi cùng hàng phục. Đi đến đất Sóc Sơn, thôn An Việt, Tướng nhà trời cởi áo, cưỡi ngựa bay lên trời, còn để vết tích ở hòn đá trên núi.
Vua Hùng Vương nhớ công ơn đó mới tôn là Phù Đổng Thiên Vương, lập miếu thờ ở nhà cũ trong làng, lại ban cho một ngàn mẫu ruộng, sớm hôm hương khói. Nhà Ân, qua hơn 27 đời vua, 644 năm không dám đem quân quấy nhiễu. Bốn phương nghe tiếng thảy đều đến thần phục vua Hùng.
Sau vua Lý Thái Tổ phong làm Xung Thiên Thần Vương, lập miếu thờ ở làng Phù Đổng cạnh chùa Kiến Sơ, lại tạc tượng ở núi Vệ Linh, xuân thu hai mùa tế lễ.
[Truyện Phù Đổng Thiên Vương, bản dịch Nguyễn Hữu Vinh]
2. Truyện tích Thánh Gióng và cơ sở thực tế trong khảo cổ học:
Các nhà nghiên cứu Việt Nam cũng có xu hướng cho rằng người Việt chỉ ở tại Việt Nam, phát triển từ các văn hóa nguyên thủy lên thành người Việt ngày nay với giả thuyết bản địa, nhưng chúng tôi đã chứng minh giả thuyết này là hoàn toàn không chính xác [7], bởi người Việt có nguồn gốc từ sự di cư lên xuống trong vùng Đông Á.
Trong thực tế, thì lãnh thổ quốc gia của người Việt không chỉ bao gồm vùng miền Bắc Việt Nam, mà bao gồm cả vùng phía phía nam Đông Á ngày nay, tất cả các bằng chứng di truyền, khảo cổ, lịch sử đều cho thấy cơ sở tồn tại của quốc gia chung của cộng đồng tộc Việt [8][9]. Việc mặc định rằng không gian quốc gia của người Việt chỉ bao gồm vùng miền Bắc Việt Nam, người Việt phát triển trực tiếp từ các văn hóa tiền sử trong vùng miền Bắc Việt Nam tới người Việt ngày nay, đã trực tiếp dẫn tới sự phủ nhận về giá trị của những truyền thuyết cố từ thời Hùng Vương, trong đó có cả truyện Thánh Gióng.
Bản đồ mô phỏng nước Xích Quỷ, nước Văn Lang, trung tâm từng thời kỳ và các dòng di cư hình thành các quốc gia. [Ý tưởng và thực hiện: Lược Sử Tộc Việt, designer: Quốc Toản.]
Trong giai đoạn cuối thời văn hóa Phùng Nguyên, đã diễn ra một cuộc di cư của người Việt trở lại vùng Dương Tử, tức vào khoảng 3500 năm trước [10], thời điểm diễn ra truyện Thánh Gióng cũng khoảng 3300 năm trước. Cuộc di cư này khiến cơ sở về cuộc chiến chống lại sự xâm lược của nhà Ân trở nên có cơ sở. Trong thực tế, thì trong tài liệu khảo cổ học cũng cho thấy được dấu tích cuộc chiến giữa người Việt và nhà Thương.
Cuộc chiến xâm lược vào đất Việt của nhà Thương cũng xuất hiện dấu tích trong tài liệu khảo cổ, với sự xuất hiện và biến mất nhanh chóng của văn hóa Bàn Long Thành (Panlongcheng, 1500 – 1300 BC) mang đặc trưng văn hóa nhà Thương tại vùng Hồ Bắc, đây vốn là đất của tộc Việt, với văn hóa Thạch Gia Hà của tộc Việt đã xuất hiện tổ chức nhà nước, có tiền thân là văn hóa Khuất Gia Lĩnh cũng trong vùng Hồ Bắc.
Bản đồ về vùng ảnh hưởng và xuất hiện các đặc trưng văn hóa nhà Thương dựa trên tài liệu khảo cổ cho thấy được sự mở rộng và thu hẹp của văn hóa Thương trong các giai đoạn. Văn hóa khởi nguồn của người Hoa Hạ là Nhị Lý Đầu chỉ nằm trong một địa bàn nhỏ hẹp tại vùng trung lưu Hoàng Hà, sau đó vào đầu thời nhà Thương, của văn hóa Nhị Lý Cương, họ đã mở rộng ra khắp vùng đồng bằng Hoàng Hà và xuống cả vùng Hồ Bắc, nhưng tới thời kỳ An Dương, thì văn hóa Bàn Long Thành biến mất, văn hóa nhà Thương từ đó cũng không còn xuất hiện tại vùng Hồ Bắc. Đối chiếu chi tiết này với truyền thuyết Thánh Gióng đánh giặc Ân, thì có thể đã diễn ra một cuộc chiến tranh xâm lược của nhà Thương, và cuộc kháng chiến giành lại lãnh thổ của tộc Việt. Cả chi tiết về khảo cổ và chi tiết trong truyền thuyết Thánh Gióng của người Việt đều cho thấy người Việt đã chiến thắng, giành lại được vùng Hồ Bắc từ nhà Thương, khiến văn hóa Bàn Long Thành hoàn toàn biến mất khỏi vùng đất này.
Vùng phân bố của các văn hóa Hoa Hạ và nhà Thương: Màu đỏ: Nhị Lý Đầu, màu vàng: Nhị Lý Cương, màu tím: An Dương) [Bản đồ dựa theo Campbell 2014: 20, 70, 108, 130, Liu and Chen 2003: 76, 88, 107, and Tan 1982: 13-14.]
Như vậy, thì rõ ràng truyện Thánh Gióng đã thể hiện những yếu tố thực tế trong các tài liệu di truyền, khảo cổ học, mà việc cho rằng người Việt chỉ ở tại Việt Nam đã khiến nhiều tác giả phủ nhận giá trị và tính thực tế của truyền thuyết này.
3. Đền Gióng và hội Gióng tại các tỉnh miền Bắc Việt Nam:
Bên cạnh những bằng chứng về di truyền và khảo cổ học, thì chúng ta cũng không thể bỏ qua những bằng chứng hiện hữu trong văn hóa của người Việt ngày nay: Đền Gióng và hội Gióng tại các tỉnh miền Bắc Việt Nam. Chúng là những dấu tích không thể chối cãi về dấu ấn của truyền thuyết cổ, không thể tự nhiên xuất hiện trong văn hóa của người Việt.
Đền Phù Đổng hay Đền Gióng nằm ở xã Phù Đổng, Gia Lâm, ngoại thành Hà Nội, với nhiều khu vực lưu dấu truyền thuyết Thánh Gióng như đền Thượng thờ Tháng Gióng, miếu Ban nơi thờ mẹ Gióng, tương truyền đây là nơi có dấu chân khổng lồ mà bà đã ướm thử rồi sinh ra Thánh Gióng. [11]
Toàn cảnh khu đền Gióng. [Ảnh: tổng hợp]
Hội Gióng là một lễ hội truyền thống hàng năm được tổ chức ở nhiều nơi thuộc vùng Hà Nội để tưởng niệm và ca ngợi chiến công của người anh hùng truyền thuyết Thánh Gióng, một trong tứ bất tử của tín ngưỡng dân gian Việt Nam. Có 2 hội Gióng tiêu biểu ở Hà Nội là hội Gióng Sóc Sơn ở đền Sóc xã Phù Linh, huyện Sóc Sơn và hội Gióng Phù Đổng ở đền Phù Đổng, xã Phù Đổng, huyện Gia Lâm đã được UNESCO công nhận là di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại. [12]
Ngoài ra còn hơn 10 hội Gióng cũng thuộc địa bàn Hà Nội (gọi là vùng lan tỏa vì chưa được Unesco công nhận) như: hội Gióng Bộ Đầu xã Bộ Đầu, huyện Thường Tín; lễ hội thờ Thánh Gióng ở các làng Đặng Xá, Lệ Chi (huyện Gia Lâm); các làng Phù Lỗ Đoài, Thanh Nhàn, Xuân Lai (huyện Sóc Sơn); Sơn Du, Cán Khê, Đống Đồ (huyện Đông Anh); Xuân Tảo (huyện Từ Liêm); làng Hội Xá (Quận Long Biên). [12]
Các hình ảnh về hội Gióng tại Hà Nội. [Nguồn ảnh: tổng hợp]
Đền Gióng và các lễ hội Gióng chính là cơ sở quan trọng chứng minh về cốt lõi sự thật của truyền thuyết Thánh Gióng, bên cạnh đó, thì Thánh Gióng cũng được tôn làm một trong Tứ Bất Tử của người Việt, đã thể hiện tầm quan trọng của truyền thuyết và nhân vật này trong tâm thức của người Việt.
4. Kết luận:
Các giả thuyết về nguồn gốc bên ngoài của truyện tích Thánh Gióng đều bỏ qua giá trị nội tại của truyền thuyết Thánh Gióng, sự hiện hữu của Thánh Gióng trong dòng văn hóa dân gian của người Việt, câu chuyện về Thánh Gióng đã thể hiện đầy đủ những yếu tố nguồn gốc từ thời Hùng Vương của dân tộc. Thánh Gióng chính là một ký ức trọn vẹn về một giai đoạn trong tiến trình lịch sử lâu dài của dân tộc.
Các bằng chứng di truyền, khảo cổ đã cho thấy cơ sở thực tế của truyền thuyết Thánh Gióng đánh giặc Ân, với được dòng di cư lên phía Bắc của cư dân tộc Việt văn hóa Phùng Nguyên, lịch sử của người Việt không chỉ tồn tại trong vùng miền Bắc Việt Nam như cách các nhà nghiên cứu Việt Nam giả định, mà lãnh thổ, lịch sử, văn hóa gắn bó chặt chẽ với các vùng phía nam Đông Á, tài liệu khảo cổ cũng đã cho thấy cuộc chiến tranh chống nhà Thương xâm lược của người Việt.
Sự nghi hoặc về sự tồn tại của thời kỳ Hùng Vương đã góp phần vào sự phủ nhận nguồn gốc nội sinh của truyền thuyết Thánh Gióng, hay phần nào đó là tư tưởng cho rằng mọi đặc trưng văn hóa của dân tộc Việt đều có nguồn gốc từ bên ngoài, dưới những ánh sáng của các nghiên cứu khoa học, ngày nay, chúng ta đã nhận diện được rõ hơn nguồn gốc thực sự của dân tộc Việt, cho thấy được sự tồn tại thực sự của triều Hùng Vương và các nhà nước tiền thân của triều Hùng Vương trong vùng Dương Tử.
Từ đây, chúng tôi hy vọng rằng, người Việt dần dần sẽ có những nhận thức rõ ràng hơn về nguồn gốc của dân tộc mình, thoát khỏi những tư tưởng phủ nhận độc hại gây ra những hiểu biết sai lệch về nguồn gốc dân tộc, nhận thức chính xác về nguồn gốc dân tộc, sẽ là một cuộc cách mạng lớn trong tương lai của văn hóa Việt Nam.
Minh họa: Son Rice.
Tài liệu tham khảo và chú thích:
[1] Như Hạnh (2010), Tỳ Sa Môn Thiên Vương, Sóc Thiên Vương & Phù Đổng Thiên Vương trong tôn giáo Việt Nam thời Trung cổ.
https://giacngo.vn/ty-sa-mon-thien-vuong-soc-thien-vuong-phu-dong-thien-vuong-trong-ton-giao-viet-nam-thoi-trung-co-post10639.html
[2] Lý Tế Xuyên, Việt Điện u linh tập, bản dịch Lê Hữu Mục, Nhà sách Khai Trí, Sài Gòn, 1961.
[3] Nguyễn Việt (2011), Nguồn cội hình thành truyền thuyết Thánh Gióng.
http://www.drnguyenviet.com/?id=5&cat=1&cid=84
[4] Lang Linh (2021), Hồng Bàng thị có phải ‘truyền thống được kiến tạo’ hay không?
https://luocsutocviet.com/2021/10/14/560-hong-bang-thi-co-phai-truyen-thong-duoc-kien-tao-khong/
[5] Lang Linh (2021), Cơ sở tiếp cận và nghiên cứu về thời kỳ Hồng Bàng.
https://luocsutocviet.com/2021/07/24/547-co-so-tiep-can-va-nghien-cuu-ve-thoi-ky-hong-bang/
[6] Lang Linh (2020), Huyền sử Hồng Bàng và nguồn gốc dân tộc Việt Nam.
https://luocsutocviet.com/2020/07/16/498-huyen-su-hong-bang-va-nguon-goc-dan-toc-viet-nam/
[7] Lang Linh (2021), Người Việt có phải có nguồn gốc bản địa không?
https://luocsutocviet.com/2021/05/10/532-nguoi-viet-co-phai-ban-dia-khong/
[8] Lang Linh (2020), Bách Việt và cơ sở thống nhất của cộng đồng Bách Việt.
https://luocsutocviet.com/2020/02/24/478-bach-viet-va-co-so-thong-nhat-cua-cong-dong-bach-viet/
[9] Lang Linh (2021), Lịch sử hình thành và tan rã của cộng đồng tộc Việt.
https://luocsutocviet.com/2021/10/21/565-lich-su-hinh-thanh-va-tan-ra-cua-cong-dong-toc-viet/
[10] Lang Linh (2021), Nguồn gốc ngôn ngữ và di truyền của văn hóa Đông Sơn.
https://luocsutocviet.com/2021/12/12/581-nguon-goc-ngon-ngu-va-di-truyen-cua-van-hoa-dong-son/
[11] Nguyễn Khắc Đoài, Di tích lịch sử và kiến trúc nghệ thuật đền Phù Đổng (huyện Gia Lâm, thành phố Hà Nội)
dsvh.gov.vn/di-tich-lich-su-va-kien-truc-nghe-thuat-den-phu-dong-huyen-gia-lam-thanh-pho-ha-noi-2977
[12] Hoàng Sơn, Hội Gióng và những nét đẹp văn hóa truyền thống.
https://laodongthudo.vn/hoi-giong-va-nhung-net-dep-van-hoa-truyen-thong-102678.html
