Trong cuộc rượu đãi khách, trước tiên chủ nhà thường rót chén mời khách uống. Chén rượu từ tay người chủ rót để mời khách ấy gọi là chén thù. Uống xong, khách lại tự tay rót chén rượu nâng lên mời chủ để đáp lại tấm lòng thân tình, nồng thắm của người chủ dành cho mình. Chén rượu do khách rót nâng lên mời chủ ấy là chén tạc. Dân gian đã chớp lấy một chi tiết nhỏ trong cuộc tạc thù giao tiếp nhau để biểu trưng cho toàn cuộc vui với không khí thân mật, cởi mở giữa chủ và khách, giữa những người dự tiệc với nhau.
“Vợ chồng chén tạc chén thù
Bắt nàng đứng chực trì hồ hai nơi”
(“Truyện Kiều” – Nguyễn Du)
Ý nghĩa của thành ngữ chén tạc chén thù thường chỉ hạn hẹp ở sự hàm chỉ việc tiếp rượu trong cuộc ăn uống vui vẻ, thân mật. Tuy nhiên, đôi lúc người Việt cũng mở rộng giới hạn này ra. Theo đó, chén tạc chén thù được dùng để chỉ sự ăn uống nhậu nhẹt nói chung, nay người này mời, mai người kia tiếp đãi lại cho tương xứng. Và, rộng hơn thế nữa, thành ngữ chén tạc chén thù còn nói lên lối sống cánh hẩu, thích bè cánh, có đi có lại giữa những con người tham lam, vụ lợi.
Người đàn ông lý tưởng một thời xưa kia, ngoài cầm (đàn hát), kỳ (đánh cờ); thi (làm thơ); họa (vẽ) thì phải biết cả tửu (uống rượu) mới là trọn vẹn. Bởi thế mà các cụ thời trước hãnh diện bảo nhau “nam vô tửu như kì vô phong“ (Đàn ông mà không có rượu trông vô duyên như cờ không được gió phất).
“Tửu phùng tri kỷ thiên bôi thiểu
Ngôn bất đồng tâm, bán cú đa“
(Nghĩa là Uống rượu mà gặp người tri kỷ thì ngàn chén vẫn ít. Nói chuyện mà không hạp thì nửa câu cũng đã là nhiều)
Đã từ xưa rượu như một phương tiện giao tiếp giữa bạn bè, đặc biệt là giữa những người tri kỷ. Khi vui là cái cớ rủ nhau uống rượu, lúc buồn cũng mượn rượu giải sầu.
3. Chúc rượu
4. Uống rượu
Chén thù chén tạc thuộc về nguyên tắc đầu tiên: rót rượu. Trong cuộc rượu đãi khách, chủ thường rót mời khách uống trước, gọi là “chén thù” có nghĩa là chúc mừng. Uống xong, khách lại rót rượu để đáp lại tấm thịnh tình mà gia chủ đã dành cho mình, gọi là ” chén tạc” có nghĩa là uống đáp lại.
Điều đáng chú ý là thành ngữ chén tạc chén thù vốn là kết quả của sự tương hợp hai danh ngữ (chén tạc + chén thù) nhưng trong hoạt động ngôn ngữ thì thành ngữ này lại thường hành chức với tư cách là vị ngữ.
Thành ngữ chén tạc chén thù có một số biến thể khác là chén thù chén tạc. Ý nghĩa và cách sử dụng hai dạng thức này hoàn toàn đồng nhất.
Trong tiếng Việt, gần nghĩa với thành ngữ chén tạc chén thù là các thành ngữ chén chú chén anh, chén bác chén chú.
