Có bao giờ bạn ngồi lại và nhìn nhận lại cá tính của mình chưa? Bạn có thấy rằng tính cách của mình ảnh hưởng rất nhiều đến cách chúng ta thể hiện hành vi, cách chúng ta giao tiếp với người khác, ảnh hưởng đến chất lượng mối quan hệ, chất lượng cuộc sống của mình không?
Tính cách làm nên con người chúng ta. Nó ảnh hưởng lên hầu hết tất cả mọi khía cạnh của cuộc sống, từ cách chọn lựa nghề nghiệp, cách ta tương tác với gia đinh, và những lựa chọn bạn bè hoặc người yêu. Nhưng đâu là yếu tố ảnh hưởng lên tính cách? Liệu ta có thể thay đổi tính cách, hay những đặc trưng tính cách chung sẽ luôn bất biến theo thời gian?
Tính cách là một chủ đề đầy lôi cuốn, trở thành một trong những đối tượng nghiên cứu kỹ càng nhất trong tâm lý học. Chính nhờ tất cả những nghiên cứu này mà các nhà tâm lý học mới tìm ra được hàng loạt những yếu tố tác động lên tính cách cũng như cách tính cách ảnh hưởng lên hành vi.
1. Thứ tự sinh có thể ảnh hưởng lên tính cách
Bạn có lẽ đã nghe qua về quan niệm này đâu đó rồi. Những đứa con cả thường được mô tả là hơi “ra vẻ sếp” hoặc “rất có trách nhiệm”, trong khi con út đôi khi lại được cho là “bốc đồng” và “vô trách nhiệm”. Nhưng những khuôn mẫu này đúng được bao nhiêu đây?
Nhiều thập kỷ trôi qua, những cuốn sách về tâm lý học đại chúng vẫn luôn ‘lần mò’ để tìm ra ảnh hưởng của thứ tự sinh lên tính cách, nhưng chưa có bằng chứng xác đáng nào về hiện tượng này được ghi nhận mãi cho đến thời gian gần đây. Một vài nghiên cứu thực nghiệm đã phát hiện ra rằng những yếu tố như thứ tự sinh và kích thước của một gia đình có thể thực sự ảnh hưởng lên tính cách. Có nghiên cứu thậm chí còn phát hiện ra rằng thứ tự sinh có thể ảnh hưởng lên quyết định chọn bạn bè và người yêu; con cả có xu hướng kết thân với những đứa trẻ khác cũng là con cả, con thứ sẽ chơi với con thứ, và con út sẽ kết bạn với những đứa khác cũng là con út.
Một nghiên cứu khác xuất bản gần đây trên Tập san PNAS cho rằng nhiều khuôn mẫu hay định kiến liên quan đến thứ tự sinh, cho rằng con cả hay ra dáng sếp hay con út thường thiếu trách nhiệm, không phải lúc nào cũng đúng.
Có một nghiên cứu thực hiện tập trung trên nhóm tham dự viên gồm hơn 5,000 người Mỹ, gần 4,500 người Anh và hơn 10,000 người Đức. Mặc dù các nhà nghiên cứu thực sự thấy rằng con cả có khuynh hướng đạt được điểm số cao hơn trong các bài kiểm tra trí thông minh nhưng họ vẫn tiến hành tìm hiểu xem liệu thứ tự sinh thực sự có ảnh hưởng lên bản tự đánh giá trên 5 yếu tố của tính cách hay không: tính hướng ngoại, tâm lý bất ổn, tính dễ chịu, tính tận tâm và tính cởi mở. Nghiên cứu đã phát hiện rất ít bằng chứng chứng minh sự liên kết nào giữa thứ tự sinh và bản chất con người.
Mặc dù nghiên cứu này không có nghĩa rằng thứ tự sinh không có ảnh hưởng nào lên tính cách nhưng ít nhất cũng giúp ta biết được rằng chủ đề này cần được đào sâu và tìm hiểu kỹ hơn nữa.
2. Tính cách của bạn tồn tại khá ổn định trong suốt cuộc đời
Bạn nghĩ tính cách có thể thay đổi theo thời gian hay nó kiên định như đá trường tồn cùng thời gian? Trong các nghiên cứu dài hạn về tính cách, người ta thấy rằng một số đặc tính cốt lõi của tính cách sẽ khá ổn định theo thời gian. Ba khía cạnh thực sự có thay đổi theo thời gian là mức độ lo âu, sự thân thiện, và khao khát trải nghiệm cái mới.
Theo nhà nghiên cứu Paul T. Costa Jr., không có bằng chứng nào thể hiện rằng những đặc trưng tính cách chung của chúng ta sẽ thay đổi theo thời gian.
Ông giải thích trong một bài báo trên tờ New York Times, “Cái thay đổi khi bạn lớn lên và già đi đó là những vai trò và những vấn đề gây ảnh hưởng nhiều nhất lên bạn. Mọi người có thể nghĩ rằng tính cách của họ đã thay đổi khi họ lớn lên, nhưng cái thay đổi ở đây là thói quen, thể chất và sức khỏe, trách nhiệm cùng với những hoàn cảnh mới của họ – chứ không phải là tính cách căn bản”.
3. Đặc trưng tính cách có liên đới đến một số bệnh lý nhất định
Trong quá khứ, người ta có nghi ngờ rằng có một số đặc trưng tính cách khác nhau góp phần gây nên một số bệnh lý nhất định. Ví dụ, sự hằn học và hung hăng thường có liên hệ với bệnh lý về tim. Điều khó khăn ở đây là mặc dù đã có nghiên cứu chỉ ra mối quan hệ giữa chúng nhưng lại có một số nghiên cứu khác chứng minh điều ngược lại.
Gần đây, các nhà nghiên cứu đã sử dụng một kỹ thuật thống kê có tên phân tích tổng hợp nhằm đánh giá lại những nghiên cứu trước đây về mối liên hệ giữa tính cách và bệnh tật. Họ đã phát hiện ra rằng thực sự có mối liên hệ giữa đặc trưng tính cách nhóm tâm lý bất ổn và 5 bệnh lý: đau đầu, hen suyễn, viêm khớp, loét tiêu hóa và bệnh tim.
Một nghiên cứu khác lại kết luận rằng tính nhút nhát có thể gây ảnh hưởng làm giảm tuổi thọ.
4. Động vật cũng có tính cách riêng
Có bao giờ bạn nghĩ rằng con thú bạn yêu thương cũng có tính cách riêng, không con nào như con nào? Các nhà nghiên cứu về động vật đã phát hiện ra các loài động vật, gần như là tất cả mọi loài (từ nhện đến chim, voi) đều có tính cách riêng, chúng có sở thích, hành vi và thói quen đi cùng chúng suốt cuộc đời.
Mặc dù quan điểm này còn vấp phải chỉ trích, nhiều người cho rằng nó thể hiện việc nhân tính hóa quá đà, hay nói cách khác là gán ghép tính cách của người vào con vật, nhưng các nhà nghiên cứu về tính cách động vật đã có thể xác định được những dạng hành vi nhất quán có thể đo lường và kiểm tra được bằng thực nghiệm.
5. Nghiên cứu gần đây thấy rằng có năm đặc trưng tính cách cốt lõi
Trong quá khứ, các nhà nghiên cứu đã tranh luận xem là có chính xác bao nhiêu đặc trưng tính cách tồn tại. Những nhà nghiên cứu đầu tiên như Gordon Allport cho rằng có khoảng 4,000 đặc trưng tính cách riêng biệt, trong khi có người như Raymond Cattell lại đề xuất rằng chỉ có 16 mà thôi.
Ngày nay, nhiều nhà nghiên cứu về tính cách ủng hộ học thuyết mô hình tính cách 5 yếu tố, mô tả 5 chiều hướng lớn tạo nên tính cách ở con người:
– Tính hướng ngoại.
– Sự dễ chịu.
– Sự tận tâm.
– Tâm lý bất ổn.
– Tính cởi mở.
6. Tính cách ảnh hưởng lên sở thích cá nhân
Chắc chẳng có ai bất ngờ gì với sự thật là tính cách có thể ảnh hưởng lớn lao lên những sở thích cá nhân, nhưng chắc bạn sẽ ngạc nghiên khi biết được mức độ ảnh hưởng này lớn đến mức nào. Từ cách bạn lựa chọn bạn bè đến gu của bạn trong âm nhạc, tính cách riêng biệt của bạn có thể tác động lên gần như tất cả các lựa chọn của bạn trong đời.
Ví dụ, bạn có thể khá tự hào rằng mình đã cân nhắc rất kỹ lưỡng các vấn đề trước khi chọn ủng hộ một ứng cử viên nào đó, nhưng nghiên cứu đã chỉ ra rằng tính cách của bạn có thể đóng một vai trò mạnh mẽ trong quan điểm và việc bầu chọn ứng viên chính trị. Một nghiên cứu được thực hiện bởi các nhà nghiên cứu tại Đại học Toronto đã phát hiện ra rằng những người tự nhận mình là hơi bảo thủ sẽ sở hữu đặc trưng tính cách trật tự ngăn nắp, trong khi những người tự nhận mình là tự do phóng khoáng sẽ có lòng thấu cảm cao hơn.
Các nhà nghiên cứu cũng chỉ ra rằng những đặc trưng tính cách ẩn sâu này, trật tự hoặc tự do, đều có thể ảnh hưởng lớn lên những quyết định, quan điểm chính trị của mỗi người.
7. Người ta có thể bình phẩm chính xác về tính cách của bạn dựa trên hồ sơ Facebook
Khi bạn nghĩ về nhân dạng của con người trên các mạng xã hội, bạn có thể tưởng tượng rằng hầu hết mọi người đều cố thể hiện một phiên bản lý tưởng hóa từ hình ảnh thực của chính mình. Rốt cuộc thì, trong hầu như lúc nào bạn cũng đều phải lựa chọn thông tin để tiết lộ cho người khác. Bạn phải chọn tấm hình đẹp đẽ nhất của mình để đăng, bạn có thể chỉnh sửa và xem lại những bình luận trước khi nhấn gửi đăng. Thật đáng ngạc nhiên là trong một nghiên cứu, người ta phát hiện ra rằng hồ sơ Facebook thực sự là là một công cụ truyền tải hiệu quả tính cách thực sự của bạn.
Trong một nghiên cứu, các nhà nghiên cứu đã điều tra 236 hồ sơ trực tuyến của các sinh viên. Tham dự viên cũng điền vào một bảng hỏi được thiết kế nhằm đo lường các đặc trưng tính cách bao gồm tính hướng ngoại, tính dễ chịu, sự tận tâm, tâm lý bất ổn và sự cởi mở.
Quan sát viên sau đó sẽ đánh giá mức độ tính cách của tham dự viên dựa trên hồ sơ trực tuyến của họ, và những quan sát này sau đó sẽ được so sánh với kết quả của bảng hỏi đo lường tính cách. Các nhà nghiên cứu đã phát hiện ra rằng quan sát viên có thể đọc được chính xác tính cách một con người dựa trên hồ sơ Facebook của họ.
Nhà tâm lý học và trưởng nhóm tác giả Sam Gosling giải thích,“Tôi nghĩ rằng việc có thể thể hiện chính xác tính cách góp phần vào sự nổi tiếng trên mạng xã hội theo 2 cách. Thứ nhất, nó cho phép người dùng cho mọi người biết họ là ai và, bằng cách đó, làm thỏa mãn nhu cầu căn bản là được mọi người biết đến. Thứ hai, việc này thể hiện rằng người dùng cảm thấy họ có thể tin tưởng vào thông tin họ lượm lặt được từ các hồ sơ trên mạng xã hội, xây dựng sự tự tin nơi họ vào hệ thống này nói chung.”
8. Có vô vàn yếu tố có thể góp phần hình thành rối loạn nhân cách
Ước tính có khoảng 10 đến 15% người trưởng thành tại Hoa Kỳ mắc triệu chứng của ít nhất một rối loạn nhân cách. Các nhà nghiên cứu đã xác định được nhiều yếu tố có thể góp phần khởi phát những rối loạn nhân cách khác nhau như rối loạn ám ảnh cưỡng chế và rối loạn nhân cách ranh giới.
Những yếu tố này bao gồm:
– Di truyền.
– Mối quan hệ với bạn bè đồng trang lứa.
– Tính nhạy cảm cao.
– Lăng mạ bằng lời nói.
– Chấn thương từ thời thơ ấu.
9. Các đặc tính vượt trội khá hiếm gặp
Nhà tâm lý học Gordon Allport đã mô tả đặc tính vượt trội là những đặc tính thống trị đời sống một người tới mức mà mọi người khi nhắc đến đặc tính này là biết và nghĩ ngay đến người sở hữu đặc tính đó. Tuy nhiên, những đặc tính này được xem là khá hiếm. Trong nhiều trường hợp, người ta trở nên quá nổi tiếng vì những đặc tính này đến mức tên riêng của họ được đồng nghĩa hóa với dạng tính cách ấy. Hay cứ nghĩ xem những thuật ngữ hay được người ta sử dụng như: gã Đông Gioăng, Chí Phèo, Bụt, Lọ Lem (ND Việt hóa để phù hợp với văn hóa Việt Nam)
Điều này khác đối với hầu hết mọi người, vì tính cách được cấu thành từ một hỗn hợp những đặc tính trung tâm và thứ cấp. Đặc tính trung tâm là những đặc tính hình thành nên nền tảng của tính cách, trong khi đó đặc tính thứ cấp là những đặc tính liên quan đến sự yêu thích, thái độ, và những hành vi đặc thù cho từng tình huống.
10. Thú cưng của bạn có thể tiết lộ tính cách bạn
Bạn sẽ tự nhận mình là người “yêu mèo” hay “yêu chó”? Theo một nghiên cứu, câu trả lời của bạn cho câu hỏi này thực sự có thể tiết lộ thông tin quan trọng về tính cách bạn.
Trong một nghiên cứu trên 4,500 người, các nhà nghiên cứu đã hỏi các tham dự viên rằng liệu họ thấy bản thân mình ưa chó hơn hay mèo hơn. Những người này cũng hoàn thành một bảng khảo sát tính cách được đo lường bởi mô hình tinh cách 5 yếu tố.
Các nhà nghiên cứu phát hiện ra rằng những người tự nhận mình là người thích chó sẽ có xu hướng hướng ngoại hơn và luôn muốn làm vui lòng người khác, trong khi đó những người tự mô tả mình thích mèo có xu hướng hướng nội và hay tò mò hơn.
Theo nhà nghiên cứu Sam Gosling, một nhà tâm lý học tại Đại học Texas-Austin, thì kết quả này có thể là một gợi ý quan trọng trong lĩnh vực trị liệu bằng thú cưng. Bằng cách sàng lọc tính cách, các trị liệu viên có thể kết nối những người đang có nhu cầu với những con thú phù hợp nhất với tính cách của họ.
—————————
Tài liệu tham khảo:
Angier, N. Even Among Animals: Leaders, Followers and Schmoozers. The New York Times; 2010.
Friedman HS, Booth-Kewley S. The “Disease-Prone Personality”: A Meta-Analytic View of the Construct. American Psychologist. 1987;42:539–555.
Goleman, D. Personality: Major Traits Found Stable Throughout Life. The New York Times; 1987.
Gosling, S. D., Sandy, C. J., & Potter, J. Personalities of Self-Identified “Dog People” and “Cat People.” Anthrozoös, 2010;1-23, 213-222.
Hartshorne, J. K. How Birth Order Affects Your Personality. Scientific American. https://www.scientificamerican.com/article.cfm?id=ruled-by-birth-order.
Huff, C. When Personality Goes Awry. Monitor on Psychology. https://www.apa.org/monitor/mar04/awry.aspx.
Rohrer, J.M., Egloff, B., & Schmukle, S.C. “Examining the Effects of Birth Order on Personality.” PNAS, 112(46), 14224-14229, doi: 10.1073/pnas.1506451112; 2015.
