Bậc chính nhân quân tử, những người có đạo đức cao thượng thời xưa đều có phép tắc làm người và xử thế, đó là “tâm địa quang minh, tài hoa uẩn tàng”, tức là bản tính chính nghĩa cương trực, còn tài năng thì không dễ dàng hiển lộ ra ngoài để thể hiện mình. Kẻ tiểu nhân thì hoàn toàn trái lại, “tâm địa ám muội, tài hoa phô trương”.
Trong cuốn “Thái Căn Đàm. Lập đức tu thân” viết: “Quân tử chi tâm sự, thiên thanh nhật bạch, bất khả sử nhân bất tri; quân tử chi tài hoa, ngọc uẩn châu tàng, bất khả sử nhân dịch tri”, tức là bậc chính nhân quân tử có tu dưỡng đạo đức, hành vi tư tưởng của họ phải như thanh thiên bạch nhật, quang minh lỗi lạc, không có hành vi ám muội nào cần phải giấu, còn tài hoa và năng lực của họ phải như châu ngọc, không dễ dàng hiển lộ ra ngoài làm loá mắt người khác.
Không để cho người khác mơ hồ về tâm địa của mình là phép tắc làm người của bậc quân tử. Còn không phô trương tài hoa là phép tắc xử thế của bậc quân tử. Cách làm người và xử thế như vậy có thể tránh được hoạ hoạn, tổn hại phẩm đức, cũng có thể khiến người khác từ bề ngoài mà nhìn thấy được nội tâm bên trong của họ.
Cũng có người thắc mắc rằng: “Hoạ hổ hoạ bì nan hoạ cốt, tri nhân tri diện bất tri tâm”, vẽ cọp vẽ da khó vẽ xương, biết người biết mặt không biết lòng. Nội tâm chân chính của một người đều là ẩn giấu bên trong, cho nên muốn chân chính hiểu rõ một người là chính nhân quân tử hay ngụy quân tử là rất khó. Đúng là khó, nhưng không phải là không thể.
Trong “Luận Ngữ”, Khổng Tử đưa ra 3 thuật xét người: “Thị kỳ sở dĩ, quan kỳ sở do, sát kì sở an”. “Thị kỳ sở dĩ” là chỉ việc muốn hiểu rõ một người, thì cần phải xem mục đích và động cơ làm việc của người đó. Bởi vì, động cơ quyết định phương cách, chúng ta xem người đó làm gì, càng cần phải xem người đó tại sao phải làm như thế.
“Quan kỳ sở do” chính là cách làm của người đó có nhất quán hay không. Bậc quân tử cũng yêu quý tiền của, nhưng quân tử khác với tiểu nhân. Kẻ tiểu nhân có thể trộm, có thể cướp, có thể đoạt, thậm chí giết người để chiếm lấy. Nhưng người quân tử thì không làm như vậy, cho dù tiền tài như hoa tươi bên cạnh có thể tuỳ ý hái, họ cũng phải suy nghĩ có phù hợp với đạo hay không rồi mới nhận.
Để biết một người, có khi không phải ở chỗ người đó làm thứ gì, làm lớn bao nhiêu, làm nhiều bao nhiêu, mà là cần phải xem người đó làm như thế nào. Làm quan lớn, hối lộ nhiều, tiền kiếm được nhiều, nhưng do lừa gạt lừa dối mà có được, thì cũng là loại người cổ nhân không coi trọng.
“Sát kỳ sở an” chính là nói nhìn xem hàm dưỡng bình thường của người đó. Ví như người mà tâm tính nóng nảy, nôn nóng thành công, mưu cầu điều lợi, có một chút thành tích đã tự cao tự mãn, không xem ai ra gì, ví như gặp chút gian nan đã co đầu rút cổ, oán trời trách người… đều là không có hàm dưỡng.
Người như vậy khi làm việc có thể nửa đường vứt bỏ, giao thiệp bạn bè có thể bội tín quên nghĩa. Chỉ có những người có tu dưỡng, an tĩnh, mới không bị ảnh hưởng vật ngoài thân, mới có thể có thành tựu.
Vậy nên nhìn người thì cần thông qua hành vi bên ngoài mà hiểu rõ bản chất bên trong.
Quân tử hành sự, theo tính mà làm, quang minh lỗi lạc, không che đậy, không phô trương thanh thế. Tài hoa tiềm tàng không đồng nghĩa với cất giấu, không dùng, mà là chỉ thi triển ở nơi đáng thi triển, không quá phô trương. Quá phô trương rất có thể khiến bản thân mình rơi vào lúng túng, thậm chí dẫn đến hoạ diệt vong.
Những người có đạo đức cao thượng, bậc trí giả, cao nhân chân chính luôn làm người “cao điệu” (tuân theo đạo đức cao thượng) mà làm việc thì lại “thấp điệu” (khiêm nhường). Họ sống giống như người bình thường, hoài bão tự nhiên, lặng lẽ tu dưỡng tài hoa, vừa không để cho dục niệm trong lòng che lấp, lại không để cho tâm cảnh bị hư vinh quyến rũ. Trong cuộc sống, những người như vậy mới thực sự đáng tin cậy và được kính trọng.
Khi làm người thì “cao điệu” một chút, yêu cầu nghiêm túc một chút, còn khi làm việc thì “thấp điệu” một chút, khiêm hoà một chút. Có thể phương châm sống như vậy không làm cho chúng ta trở thành cao nhân, nhưng ít nhất nó cũng khiến chúng ta đạt đến cảnh giới nhân sinh cao hơn.
