Cùng viết sách đồng thời với Petrus Ký, khi ông Petrus Ký có Chuyện Đời Xưa, thì ông Huỳnh Tịnh Của có Chuyện Giải Buồn. Mỗi người một vẻ. Người thứ nhất chú trọng nhiều đến tính cách mua vui và ngụ ngôn nho nhỏ. Người thứ hai khai triển nhiều về mặt nhân sinh phải đạo, luân lý ở đời. Nhìn chung Trương Vĩnh Ký viết đơn giản, nhiều từ ngữ bình dân, Huỳnh Tịnh Của câu văn dài hơn, mang nhiều hơi hướng sách vở với nhiều câu Hán ngữ. Xin trích bài số 3, liên quan đến thầy sãi sử dụng tiền thâu của bá tánh để làm chuyện bậy bạ. Truyện cũng có nhiều từ và cách nói thời của tác giả (1886) nên cần được chú giải để người đọc khỏi bỡ ngỡ.
Địa ngục ở miền dương gian
Có một người chết tức [1], phải đi theo quỉ xuống âm phủ, vua Minh Vương [2] tra bộ không có tên, nói quỉ bắt lầm, dạy quỉ phải đem trả lại dương gian [3]. Người bị quỉ bắt lầm có ý tọc mạch [4], muốn coi chỗ âm ti ra làm sao, mới nói nhỏ với quỉ, xin đem đi coi cho biết. Quỉ nghe lời, dẫn nguời ấy đi coi khắp chín cửa ngục [5], tới một chỗ thấy có một thầy sãi [6] bị cột ngang bắp vế mà treo ngược lên, kêu van rên siếc [7] khốn nạn [8]. Người ấy bước gần, coi tạn mặt [9], thì là anh ruột mình, liền thất kinh hỏi quỉ làm sao mà anh mình phải treo lên khốn khổ như vậy. Quỉ nói tại nó quyên tiền người ta, tưởng để mà làm phước, chẳng dè quyên đặng bao nhiêu, nó đánh bạc [10] hết bấy nhiêu, cho nên phải phạt tội nó như vậy. Người ấy lại hỏi quỉ có lẽ gì [11] mà cứu anh mình chăng? Quỉ nói phải ăn năn sám hối thì khỏi.
Đến khi người quỉ bắt lầm sống lại, nhớ việc mình thấy dưới âm phủ, bèn tưởng tới [12] người anh ruột đương tu bên chùa Tập Phước, mới đi qua đó mà thăm anh. Tới nơi thấy anh nằm xó vách [13], đau một cái ung lớn [14] ở dưới bắp vế, phải treo chơn lên, in như chuyện thấy dưới âm phủ, thì lấy làm sợ hãi, hỏi anh làm sao mà phải treo chơn lên? Người anh nói: Tao đau cái ung độc dữ quá, nếu không treo chơn lên, thì nó đau thấu ruột gan. Người em học lại mọi việc mình đã thấy dưới âm phủ cùng các lời quỉ nói, thì người anh thất kinh ăn năn thống hối [15], qua ít ngày chỗ ung độc lành; từ ấy mới trở nên một ông thầy sãi tốt.
Kẻ bày chuyện bàn rằng: Đứa tiểu nhơn thường nói chừng nào xuống địa ngục sẽ hay; mà chẳng biết những sự họa hại [16] ở đời này, thì rõ ràng là hình phạt dưới địa ngục.
Chú thích:
[1] Chết tức: Chết oan, chết chưa tới số.
[2] Vua Minh vương 冥王: Niềm tin nhân gian cho rằng người cai quản nơi âm ti là Minh vương (Minh 冥: tối tăm.)
[3] Đem trả lại dương gian: Cho sống lại.
[4] Tọc mạch: Tò mò.
[5] Chín cửa ngục: Các ngục thất giam cầm và hành tội người làm ác trên thế gian. Nhiều sách nói mười cửa ngục. Chín hay mười chỉ là tượng trưng cho số nhiều thôi, chẳng thể dựa vô đâu để biết đúng sai.
[6] Thầy sãi: Thầy tu, thầy chùa, nhà sư.
[7] Rên siếc: Rên la vì quá đau đớn. HTC, Rên siếc: Than thở, làm ra tiếng thảm thương vì sự đau đớn khó chịu. Than van, đau đớn.
[8] Khốn nạn: Khốn khổ. Nay nghĩa đã khác, trở thành tiếng chửi.
[9] Coi tạn mặt: Nhìn tận mặt. Nhìn gần để thấy rõ mặt mày. Kiều: Kẻ nhìn tạn mặt, người e cúi đầu.
[10] Đánh bạc: Cờ bạc.
[11] Có lẽ gì: Có cách gì, phương thế gì. Cách nói nầy không còn dùng nữa.
[12] Tưởng tới: Nhớ tới.
[13] Nằm xó vách: Nằm trong một góc nhà, kế bên vách. Xó: chỗ góc, chỗ kẹt, như xó chợ, xó nhà, xó hẻm, xó tối , xó hè.
[14] Cái ung lớn: Một mụn nhọt, mụn ghẻ lớn, độc. Ung: Mụn độc hay làm cho thúi thịt; thúi vữa.
[15] Thống hối: Hối hận nhiều.
[16] Họa hại: Tai họa hoạn nạn.
