Hệ thống tượng linh thú đá thời Lý kết hợp với nhiều tác phẩm điêu khắc đá cổ cùng thời đã tạo nên nét cổ kính, độc đáo hiếm có của chùa Phật Tích, ngôi chùa đã được công nhận là Di tích quốc gia đặc biệt của Việt Nam.
Nằm ở xã Phật Tích, huyện Tiên Du, tỉnh Bắc Ninh, chùa Phật Tích là một ngôi chùa cổ được xây từ thời Lý (năm 1057). Trong các hiện vật cổ còn được lưu giữ ở chùa có bộ tượng 10 linh thú được đánh giá là những tác phẩm điêu khắc có một không hai của thời nhà Lý. 10 linh thú chùa Phật Tích gồm 5 cặp ngựa, tê giác, trâu, voi, sư tử được xếp đối xứng nhau phía trước hành lang tòa Tam Bảo.
Theo văn bia “Vạn Phúc đại thiền tự bi” dựng năm 1686 nói về việc xây chùa Phật Tích thì các bức tượng này được tạc cùng thời điểm xây dựng chùa. Trên bia có đoạn khắc: “Điện ấy đã rộng, lại to, sáng sủa và lớn. Trên bậc thềm đằng trước có bày 10 con thú, phía sau có ao rồng…”.
Đây là những hiện vật gốc, độc bản, không tìm thấy tác phẩm tương tự ở bất cứ đâu. 9 trong 10 được tạo tác bằng đá sa thạch nguyên khối, trừ một tượng trâu được ghép từ hai khối đá.
Dàn tượng linh thú cổ có cao khá đồng đều, khoảng 1,2m, chiều dài từ 1,5-1,8m, được tạo hình trong tư thế phủ phục với những đường nét khỏe khoắn và rất sinh động.
Mỗi linh thú được đặt trên một bệ đá dài 1,7m, rộng 0,8m và cao 0,36m. Mặt trên của bệ đá tạc nổi hình cánh hoa sen cách điệu.
Do nền đất cũ thấp, hiện tại các tượng linh thú đã được tôn bằng bệ đá cao thêm khoảng 20cm, vị trí đặt không thay đổi.
Mỗi linh thú lại được tạo hình với những nét đặc sắc riêng, trong đó tượng sư tử có nhiều nét khác biệt với các linh thú còn lại. Tư thế sư tử không phủ phục hoàn toàn mà hơi nhoài về phía trước, đầu quay sang lối vào Tam bảo. Phần mặt và đuôi của hiện vật vốn đã bị mất, được phục chế bằng xi măng thời sau này nên không còn giống với nguyên gốc.
Voi và tê giác có đầu hướng về phía trước, trong khi đầu trâu và ngựa nghiêng sang một bên.
Phần tai ngựa, đuôi, tai và và sừng trâu được làm rời rồi lắp ghép vào thân qua mộng.
Mình của tê giác được chạm hình vẩy hình tròn, đều tăm tắp như vẩy cá.
Vào năm 1952, thực dân Pháp chiếm đóng chùa Phật Tích đã phá hủy hoàn toàn kiến trúc ngôi chùa khiến 10 linh thú cũng bị ảnh hưởng. Hư hại nặng nhất là tượng trâu bên trái Tam Bảo bị mất sừng và mặt.
Tượng voi bên phải Tam Bảo bị mất ngà và vòi.
Các tượng trâu và ngựa còn lại cũng bị mất đuôi, tai và sừng nên tương đối khó để nhận dạng con vật.
Theo các nhà nghiên cứu, việc đặt tượng các con vật này ở chùa Phật Tích thể hiện nét đặc trưng của tư tưởng triết học Phật giáo thời cổ, đó là phổ độ chúng sinh, giác ngộ muôn loài.
Các linh thú ở chùa Phật tích đều có trong điển tích nhà Phật, mang ý nghĩa bảo vệ và quy y Phật pháp.
Cụ thể, sư tử biểu tượng của sức mạnh bảo hộ Phật pháp, thường được đặt hai bên lối vào chùa chiền.
Voi được coi là biểu tượng của sức mạnh thể chất và tâm thức, cũng như trách nhiệm và tính chân thật.
Tê giác là biểu tượng cho những người tu hành kiên trì cho đến ngày giải thoát.
Ngựa là biểu tượng cho năng lượng và sự nỗ lực trong việc hành Phật pháp, là phương tiện di chuyển của tâm.
Trâu mang ý nghĩa của sự giải thoát tự nhiên, tự tại trong thế giới của Phật.
Có thể nói, hệ thống tượng linh thú đá kết hợp với nhiều tác phẩm điêu khắc đá cổ cùng thời đã tạo nên nét cổ kính, độc đáo hiếm có của chùa Phật Tích, ngôi chùa đã được công nhận là Di tích quốc gia đặc biệt của Việt Nam.
Ngoài ra, các hiện vật cũng cho thấy sự phong phú về đề tài cũng như chủ đề sáng tác trong mỹ thuật Phật giáo thời Lý nói riêng, lịch sử mỹ thuật Phật giáo Việt Nam nói chung.
