Đèn dầu cổ là một mặt hàng xuất hiện khá nhiều tại chợ đồ cổ ở phố Hàng Lược, Hà Nội mỗi dịp giáp Tết. Phía sau những chiếc đèn này là câu chuyện thú vị, cũng như kỷ niệm khó quên về một thời gian khó của nhiều gia đình Việt Nam.
Đèn dầu (đèn Hoa Kỳ) là loại đèn phát sáng do ngọn lửa đốt bằng dầu hỏa, thịnh hành trên thế giới từ giữa thế kỷ 19. Đèn gồm có một bầu đựng dầu làm bằng kim loại hay thủy tinh, sứ và một sợi bấc. Đoạn dưới sợi bấc nhúng trong dầu để dẫn dầu, đoạn trên nhô lên khỏi bầu đèn.
Khi châm lửa vào phần nhô lên của bấc, dầu ngấm trong bấc sẽ cháy và tạo ra một ngọn lửa màu vàng. Kích thước của ngọn lửa được điều khiển bằng cách chỉnh độ dài của phần bấc nhô lên qua núm vặn.
Những chiếc đèn dầu đã theo chân các nhà truyền giáo người Pháp vào Việt Nam từ những thập niên cuối thế kỷ 19. Vào thời kỳ này, chúng vẫn là một vật dụng xa xỉ chỉ dành cho những nhà giàu có.
Một thời gian sau đó, hãng dầu Shell của Mỹ mang dầu hỏa sang bán ở Việt Nam. Thế nhưng, do thói quen dùng dầu lạc, nến để thắp sáng của dân ta nên dầu hỏa của hãng này không bán chạy…
Những nhà buôn dầu đã nghĩ ra chiêu “khuyến mãi” độc đáo: mua dầu hỏa được tặng đèn. Kể từ đó đèn dầu thường được gọi là “đèn Hoa Kỳ” và trở nên phổ biến tại Việt Nam.
Bước sang thế kỷ 20, sự phát triển của mạng lưới điện khiến những chiếc đèn dầu không còn giữ vị trí độc tôn trong việc chiếu sáng.
Tuy vậy, do hoàn cảnh chiến tranh cũng như những khó khăn về kinh tế, cho đến đầu thập niên 1990, những chiếc đèn dầu cổ vẫn giữ một vị trí rất quan trọng trong đời sống của người Việt Nam từ khu vực nông thôn đến thành thị.
Từ nửa cuối thập niên 1990, với sự hoàn thiện của mạng lưới điện cũng như sự xuất hiện của nhiều loại thiết bị chiếu sáng dự phòng, những chiếc đèn dầu dần biến mất khỏi các gia đình, đặc biệt là tại những thành phố lớn.
Ngày nay, khi trở thành “của hiếm”, những chiếc đèn dầu của một thời xa vắng bỗng trở thành một món đồ cổ được nhiều nhà sưu tầm săn lùng ráo riết. Từ chỗ bị bỏ đi, giá trị của chúng tăng lên gấp bội so với thời kỳ còn thịnh hành trong đời sống…
Những chiếc đèn dầu cổ có từ thời Pháp được chế tác cầu kỳ và rất hiếm, giá trị có thể từ vài triệu đến hàng chục triệu đồng. Tuy nhiên chỉ những người sưu tầm có kinh nghiệm mới xác định được đâu là đèn cổ chính hiệu, đâu là hàng giả cổ.
Đèn dầu cổ kiểu Trung Quốc có khá nhiều, đa dạng về kiều dáng, mẫu mã, một số chiếc có tuổi đời trên dưới 100 năm. “Khi rời khỏi Việt Nam cách đây nhiều thập niên, những người Hoa đã bán đi nhiều đèn dầu cổ với giá rất rẻ mạt” – nhà sưu tầm Nguyễn Ngọc Anh, trú tại số 30 phố Hàng Rươi, Hà Nội, cho biết.
Vẻ ngoài của chiếc đèn dầu cũng phản ánh thân phận của người chủ sở hữu. Những chiếc đèn cầu kỳ, tinh xảo chỉ dành cho các gia đình khá giả, có địa vị trong xã hội. Đèn dầu “bình dân” có kiểu dáng đơn giản, mộc mạc hơn nhiều.
Một kiểu đèn dầu quen thuộc trong thời kỳ bao cấp ở Hà Nội. Đây là “người bạn” thân thương của mỗi gia đình khi xảy ra mất điện vào buổi tối.
Ngày nay, tại một số gia đình và đền, chùa, đèn dầu vẫn còn được đặt trên bàn thờ để lấy lửa thắp hương trong các kì cúng lễ hay giỗ chạp.
