Từ điển tiếng Việt do Hoàng Phê chủ biên có giảng: “Câu lạc bộ: Tổ chức lập ra cho nhiều người sinh hoạt văn hoá, giải trí trong những lĩnh vực nhất định; nhà dùng làm nơi tổ chức các hoạt động văn hoá giải trí như thế. Câu lạc bộ thể thao. Sinh hoạt câu lạc bộ. Chơi bóng bàn ở câu lạc bộ”. Tất nhiên đây là nghĩa hiện hành, còn nguồn gốc của từ này ra sao?
Thực chất, “câu lạc bộ” là một cách phiên âm của chữ “club”, mà hành trình biến đổi của nó là cả một câu chuyện li kì. Hình thức “câu lạc bộ” vốn được hình thành vào thời cận đại ở châu Âu, với mục tiêu hoạt động rộng hơn cách giải thích của từ điển do Hoàng Phê chủ biên nhiều. Đó là những tổ chức hoạt động với tính xã giao, giúp người ta giao lưu với nhau, dựa trên những sở thích, quan điểm chung.
Vào cuối thế kỷ 19, hình thức câu lạc bộ (club) du nhập vào Nhật Bản, mở đầu với các câu lạc bộ dành cho người nước ngoài, mà cổ nhất là “câu lạc bộ Yokohama United” của W.H.Smith thành lập năm 1863 . Theo đại từ điển xã hội Nhật Bản (1901), vào thời kì đầu Minh Trị, người Nhật đã sử dụng chữ 苦楽部 (đọc là kurabu, trong đó chữ “ku” ngân dài) để phiên âm cho chữ “club”, trong đó “bu” (部) có âm Hán Việt là “bộ”, tức tổ chức, bộ phận, “ku” (苦) âm Hán Việt là “khổ” tức khó khăn, cay đắng, “ra” hay “raku” (楽) có âm Hán Việt là “lạc” tức “an nhàn, vui vẻ”. Như vậy, ban đầu “club” được dịch là “khổ lạc bộ”, tức nhóm người cùng nhau chia sớt vui buồn.
Tuy nhiên, về sau, căn cứ vào sinh hoạt của các “club”, người ta thấy đa phần chỉ toàn là văn hoá, thể thao, không có gì buồn cả, nên mới mặc định hiểu Hán tự của “kurabu” là 倶楽部, trong đó hai chữ cuối là “lạc” và “bộ” không đổi, chỉ có chữ đầu đổi từ “khổ” (苦) sang “câu” (倶) tức “cùng nhau”, và như vậy “club” trở thành “câu lạc bộ”, tức “một nhóm cùng nhau vui vẻ”. Từ này du nhập sang Trung Hoa và phiên thành 俱乐部, tuy Hán tự có đổi nhưng âm Hán Việt vẫn là “câu lạc bộ”.
Điều này cũng được ghi nhận trong các tài liệu từ nguyên của Trung Hoa. Nhiều người cho rằng từ “câu lạc bộ” của tiếng Việt là phiên từ 俱乐部 trong tiếng Hoa, nhưng theo chúng tôi thì từ này đã được phiên thẳng từ tiếng Nhật 倶楽部, vì 俱乐部 của Hoa ngữ đọc là “jùlèbù” nghe khác hẳn “câu lạc bộ”, trong khi đó 倶楽部 với phiên âm “kurabu” thì lại gần hơn.
