Nhìn vào từ Christmas, ta dễ dàng nhận thấy nó có hai thành tố: Christ, mà ai cũng biết là dùng để chỉ Chúa Jesus, và mas là một biến thể của mass nghĩa là “lễ nhà thờ” và xưa còn có nghĩa là “lễ hội” nữa. Xin ngược dòng lịch sử của nó một chút.
Hình thức của mass (và –mas) trong tiếng Anh cổ đại là maesse, trong tiếng Anh trung đại là maesse, rồi messe và masse, bắt nguồn từ tiếng La Tinh missa có nghĩa là “lễ nhà thờ” (từ này cũng cho ra tiếng Pháp messe, cùng nghĩa; nó cũng được phiên âm sang tiếng Việt thành mi-xa). Các hình thức cổ xưa đó của mass đều có thể thấy trong các hình thức cổ xưa của Christmas. Chẳng hạn, trong tiếng Anh trung đại, đó lần lượt là Cristes maesse, Cristes messe và Cristes masse rồi sau cùng là Cristmesse và Cristmasse. Nếu cứ theo diễn tiến tự nhiên thì trong tiếng Anh hiện đại, hình thức kế tục của những hình thức trên đây phải là Cristmass. Nhưng ngày nay người ta lại viết thành Christmas, thêm “h” vào sau “C” và bớt đi chữ “s” cuối cùng.
Hiện tượng thành tố -mass mất đi chữ “s” cuối cùng còn được thấy trong tiếng Anh hiện đại ở các từ Lammas là ngày Hội Trái cây (những trái chín đầu tiên trong mùa) 1 tháng 8 và Michaelmas là ngày Lễ Thánh Michel 29 tháng 9. Chẳng hạn như hình thức của Lammas trong tiếng Anh cổ đại là Hofmaesse, trong tiếng Anh trung đại Hammaesse ” của Hlaf đã bị “mở” của maesse đồng hóa), rối Lammesse và Lammasse. Lẽ ra ngày nay chúng ta phải có Lammass nhưng chữ “s” cuối cùng cũng rụng đi như trong Christmas và Michaelmas vì người ta không còn nhận thức được mới hệ giữa thành tố thứ hai trong những từ đó với xuất phát điểm của nó là từ mass nữa. Vì vậy mà ngày nay –mass đi liền sau Christ-, Lam- và Michael– đều trở thành –mas.
Còn chữ “h” được thêm vào sau chữ “C” là vì lý do sau đây: Hình thức của chữ Christ trong tiếng Anh cổ đại và tiếng Anh trung đại đều là Crist vì lúc bấy giờ người ta chỉ ghi theo âm mà thôi. Nhưng đến thế kỷ XVI, người ta lại muốn trở về với từ nguyên: vì thấy từ Crist là do tiếng La Tinh Christus mà ra cho nên người ta mới thêm chữ “h” vào sau chữ “C” cho trung thành với xuất xứ.
Cuối cùng, cũng nên nói thêm tại sao Christmas còn có thể viết thành Xmas. Như đã nói, Christ trong tiếng Anh là do tiếng La Tinh Christus mà ra. Thế nhưng chính tiếng La Tinh Christus lại là mượn từ tiếng Hy Lạp khristos, có nghĩa là “được bôi xức”. Trong tiếng Hy Lạp cổ đại hậu kỳ, từ này được viết hoa chữ đầu thành Khristos, mang cái nghĩa là “(Người) được xức (dầu thánh)” để chỉ riêng Chúa Jesus, Chữ Khristos là hình thức chuyển tự từ chữ cái Hy Lạp sang chữ cái La Tinh, trong đó hai chữ “Ch” La Tinh được dùng để ghi chữ “x” Hy Lạp (đọc là “khi”) mà chữ hoa viết là “X”, giống như chữ “x” in hoa trong bảng chữ cái La Tinh. Vậy, theo văn tự Hy Lạp, chữ “X”, tức chữ “khi” hoa, là chữ đầu của Khristos. Tiếng Hy Lạp Khristos đã cho ra tiếng La Tinh Christus, tiếng La Tinh Christus đã cho ra tiếng Anh Christ. Với cách hiểu như thế, người Anh bèn dùng chữ “X”, tức chữ “x” in hoa của họ, làm chữ “khi” hoa của Hy Lạp, mà tự dạng cũng là “X”, để viết tắt tiếng (âm tiết) Christ trong Christmas. Cách viết Xmas xuất hiện là vì thế.
