Nguyễn Xí là tướng của Lê Lợi ngay từ buổi đầu khởi nghĩa. Sau khi Lê Lợi đánh đuổi quân Minh lập nhà Hậu Lê thì Nguyễn Xí làm quan trải 4 đời vua. Ông còn có công đưa vua Lê Thánh Tông lên ngôi sau khi Lê Nghi Dân binh biến tiếm vị. Chính vì vậy Nguyễn Xí được đánh giá là một vị khai quốc công thần quan trọng của nhà Hậu Lê.
Vào cuối thời nhà Trần ở làng làng Thượng Xá, huyện Chân Phúc (nay là xã Nghi Hợp, huyện Nghi Lộc, Nghệ An) có gia đình cha con ông Nguyễn Hợp và Nguyễn Hội từ Hà Tĩnh chuyển đến sinh sống, hành nghề làm muối.
Nguyễn Hội sinh được 2 con trai là Nguyễn Biện và Nguyễn Xí. Hai cha con Nguyễn Hội và Nguyễn Biện thường chở muối đến Lương Giang, huyện Thiệu Hoá, Thanh Hoá để bán, nên dần dần quen biết với Lê Lợi, lúc đó là quan nhà Minh, nổi tiếng khắp Thanh Hóa.
Đền thờ Nguyễn Xí. (Ảnh từ vanhien.vn)
Năm Nguyễn Xí lên 9 tuổi thì cha bị hổ vồ, Nguyễn Xí cùng anh đến làm người nhà Lê Lợi. Lê Lợi lợi dụng chức quan nhà Minh, tích góp tài sản, tập hợp quân tướng định ngày khởi nghĩa.
Nuôi khuyển quân
Nguyễn Xí lớn lên tỏ ra vũ dũng hơn người nên được Lê Lợi yêu quý, sai ông nuôi đàn chó săn. Sách Đại Việt thông sử của Lê Quý Đôn chép rằng: “Vua sai Nguyễn Xí nuôi đàn chó săn gồm hơn 100 con. Sớm chiều chia cơm cho chó ăn, ông đều dùng chuông làm hiệu. Bầy chó theo sự điều khiển của ông, tiến thoái răm rắp.”
Đầu năm 1418, Lê Lợi phát động cuộc khởi nghĩa Lam Sơn, Nguyễn Xí năm ấy 22 tuổi cùng anh mình tham gia khởi nghĩa.
Buổi đầu cuộc khởi nghĩa, quân Lam Sơn ở thế yếu liên tục phải chống đỡ với các cuộc tấn công của quân Minh. Nhiều lần các thủ lĩnh và binh sĩ bị vây chặt trên núi Chí Linh, cắt nguồn cấp lương thực từ bên ngoài vào.
Không có lương thực, quân Lam Sơn đành thịt dần số ngựa chiến đang có. Lúc này đàn chó săn của Nguyễn Xí trở thành những thợ săn đắc lực, săn thú, bắt chim cho nghĩa quân.
Mỗi khi tấn công, đội quân chó săn thường bất ngờ tấn công trước làm đội hình quân Minh rồi loạn, sau đó quân Lam Sơn mới tấn công. Quân Lam Sơn nhiều lần chiến thắng nhờ đội khuyển quân này.
Mượn tên
Khi quân Lam Sơn ở thế yếu, nhiều lần bị vây trên núi Chí Linh, nhiều lần Lê Lợi phải trá hàng, đợi khi quân Minh rút thì kêu gọi người dân gia nhập. Số quân mới chưa qua tập luyện nhiều không thể đương đầu với quân Minh, nên nhu cầu đánh từ xa sử dụng tên là rất lớn. Tuy nhiên số lượng tên không đủ dùng.
Có lần, Nguyễn Xí buộc đạc ngựa vào cổ chó, rồi tối đến cho chó chạy quanh trại quân Minh, quân sĩ thì nổi trống reo hò. Quân Minh nghe tiếng đạc ngựa cùng tiếng trống reo hò thì hốt hoảng tưởng bị kỵ binh tấn công, do trời tối không nhìn rõ nên cứ nhắm tên ra ngoài mà bắn như mưa. Chỉ sau vài lần làm kế này, Nguyễn Xí đã thu về hàng vạn mũi tên, giúp quân Lam Sơn vượt qua được thiếu thốn vũ khí.
Sau này đội khuyển quân này tham gia các trận chiến quan trọng khác như trận thành Đông Quan, hạ thành Xương Giang, v.v..
Trụ cột xã tắc
Đất nước thái bình, Lê Lợi lên ngôi, Nguyễn Xí được phong là long hổ tướng quân, làm quan trải qua 4 đời vua.
Đến đời thứ 3, Lê Nghi Dân làm binh biến, lật đổ em trai là Lê Nhân Tông, tự lập lên ngôi vị. Sau đó Lê Nghi Dân tỏ ra tàn ác, tin dùng bọn gian nịnh, giết hại bề tôi cũ, thay đổi luật lệ của tiên tổ, nên triều đình oán giận.
Năm 1460, cùng một số vị đại thần trụ cột khác, Nguyễn Xí phát động binh biến để đưa Lê Thư Thành lên ngôi, tức vua Lê Thánh Tông. Vua Lê Thánh Tông đã mở ra thời kỳ thịnh trị huy hoàng cho Đại Việt, mở mang bờ cõi khiến nước ta trở thành một cường quốc ở khu vực Đông Nam Á.
Năm 1465, Nguyễn Xí qua đời, thọ 69 được, được phong làm Thái sư. Năm 1467, vua Lê Thánh Tông lại cho dựng đền thờ, Trạng nguyên Nguyễn Trung Trực viết văn bia phong thần là: “Thượng đẳng phúc thần, Hiển uy chính nghị anh kiệt Trung trinh đại vương”.
Trần Hưng
