Trong các tiểu thuyết hay các bộ phim cổ trang thường có những tình tiết dân chúng đến nha môn để khiếu kiện. Vậy vì sao phủ quan, nơi làm việc của quan lại chính quyền thời xưa lại được gọi là “nha môn”? Cách nói này từ đâu mà ra?
Thời cổ, mọi người đều gọi phủ quan là “nha môn”. Phủ quan, nha môn là nơi làm việc của quan lại thời xưa. Trong “Quảng vận” viết: “Nha, nha phủ dã”, ý nói nha cũng chính là nha phủ. Nha phủ chính là công sở. Trong “Nam bộ tân thư. Canh”, thời nhà Tống viết: “Công môn vi nha môn” , ý nói công môn, công sở là nha môn. Chữ nha nguyên ban đầu là “牙” – có nghĩa là răng, ngà. Ngày nay người ta thay chữ nha (“牙”) bằng chữ nha “衙” – có nghĩa là sở quan.
Sở dĩ thời xưa người ta dùng chữ nha là bởi vì mãnh thú có răng nanh rất sắc và nhọn. Người ta bèn dùng răng nanh tượng trưng cho sức mạnh. Vì để phòng thủ và thể hiện rõ địa vị, sức mạnh của mình, Quân Vương thường đem nanh vuốt của mãnh thú đặt tại nơi làm việc hoặc chỗ chỉ huy của mình.
Về sau, bởi vì làm như vậy có chút phiền phức, họ liền dùng gỗ khắc hoạ răng thú và đặt hai bên doanh môn, phía ngoài quân doanh để trang trí, đó chính là “nha môn”. Như vậy có thể thấy, thời cổ “nha môn” là từ dùng trong quân sự, là biệt xưng của môn doanh quân lữ, không phải dùng để chỉ nơi làm việc chung của quan lại. Và ý nghĩa chính là để tượng trưng cho sức mạnh.
Trong “Hậu Hán Thư – Tập giải” có ghi: “Vũ Đế chinh tứ di, hữu tiền hậu tả hữu tướng quân, vi quốc trảo nha.” tức là, Vũ Đế chinh phạt tứ di, có tướng quân tiền hậu tả hữu, là nanh vuốt của đất nước.
Từ đó có thể thấy, Quân Vương thời cổ rất coi trọng tướng lĩnh có năng lực hơn người, xem họ là cánh tay trái cánh tay phải, đồng thời để họ nắm giữ quân sự quốc gia. Những tướng lĩnh này được coi là nanh vuốt của quốc quân, giống như răng nanh của mãnh thú, là người có sức mạnh bảo vệ đất nước. Đất nước không có người tài, tướng lĩnh giỏi thì cũng giống như mãnh thú không có nanh vuốt, không còn sức mạnh vô địch nữa.
Còn việc nha môn bị biến đổi chữ từ lúc nào, đồng thời lại là từ chỉ phủ quan thì không có ghi chép lịch sử rõ ràng. Nhưng theo các nhà sử học nghiên cứu, sự thay đổi này xảy ra muộn nhất là vào thời nhà Đường.
Theo Phong Diễn đời Đường ghi trong “Phong thị văn kiến”: “Cận tục thượng võ, thị dĩ thông hô công phủ vi công nha, phủ môn vi nha môn, tự sảo ngoa biến chuyển nhi vi nha dã.” tức là, tập tục gần đây gọi công phủ là “công nha”, phủ môn là “nha môn”, chữ nha “牙” – răng biến chuyển sai thành chữ nha “衙” – sở quan.
Chu Mật đời nhà Tống cũng viết trong “Tề đông dã ngữ” rằng: “Cận thế trọng võ, thông vị Thứ sử trị sở viết nha ….. lí ngữ ngộ chuyển vi nha.”, gần đây trọng võ, thông gọi chỗ làm việc của Thứ sử là nha “牙” ….. dân gian nhầm chuyển là nha “衙”.”
Từ “nha môn” từ triều Đường trở về sau được lưu hành rộng rãi. Đến sau thời Bắc Tống, người ta dường như chỉ biết đến từ nha môn (” 衙门”), mà không biết nha môn (“牙门”). Đồng thời, người ta cũng ít để ý đến nguồn gốc và ý nghĩa của nó nữa.
An Hòa (dịch và t/h)
