Chuyện Tình Vùng U Minh Nam Bộ Quê Tôi

Xuất phát từ cái tên bần đồng âm với sự nghèo túng, bần cùng, mà người Nam bộ đã đặt câu đố về nó:

Giống đực là bởi ở loài cây này, luôn có một phần của rễ mọc ngoi lên mặt đất để hút dưỡng khí, dân gian gọi là “cặc bần”. Từ đó, người ta cho rằng bần không có giống… cái!

Hình dáng của cây bần đã thể hiện khá rõ nét qua câu ca dân dã ấy.

Truyện kể dân gian đại khái như sau:

Thời gian trôi qua, trời hết lụt, cuộc sống trở lại bình thường, mọi người nhớ đến Bần ra cửa sông tìm thì chẳng còn ai thấy bóng dáng của hai vợ chồng nghèo khổ ấy nữa. Tìm mãi, họ phát hiện hai cây lạ mà trước nay vùng đất này chưa từng có. Một loại cây mọc ven sông, to tàn rậm lá, hoa nở tim tím, trái hình tròn dẹp, ăn vừa chua vừa chát. Họ gọi đó là cây bần. Một loại cây khác mọc gần đấy cũng cho trái hai màu tím và trắng như bông cây bần nhưng ăn có vị mặn. Người gọi đó là cây Mắm. Họ tin rằng đấy là hai loại cây do vợ chồng Bần hoá thành, hai thứ cây này thường mọc gần nhau, chúng có đời sống rất đơn giản mọc trên vùng đất cằn cỗi hay bùn hoang, giống như tình cảnh của hai vợ chồng chàng trai nghèo khó ngày trước… (Sưu tầm)

Giai thoại kể rằng khi vua Gia Long bôn tẩu đến cửa sông Hàm Luông, tỉnh Bến Tre đã ăn món cây bần chua chấm mắm và đặt cho loài cây này cái tên trang trọng hơn là “thủy liễu”, nghĩa là cây liễu nước (sống ở bùn nước, cành rũ xuống như cây liễu).

Đây là giai thoại:

– Cây này giống như cây liễu, trong Đường thi, Tống phú. Cây liễu ở Trung Hoa mọc trên đất cao, cây liễu xứ ta mọc trên bãi bùn, giầm chân trong nước mặn mà lá vẫn tươi xanh. Từ nay, ta gọi nó là thuỷ liễu, tức cây liễu mọc dưới nước nhé!” (Theo Trần Minh Phương – Văn Chương Việt)

Vậy là, từ đó bần có một loài tên không kém phần vương giả!

Ở hạ lưu sông Vàm Cỏ Tây (huyện Vàm Cỏ, Long An) có miếu thờ ông Mai Công Hương, dân gian quen gọi là ”miếu Ông Bần Quỳ“. Theo Huỳnh Ngọc Trảng trong “Ngàn Năm Bia Miệng” (Sở Văn hoá và Thông tin Long An, in năm 1984), thì từ khi Mai Công Hương (người sau đó được triều đình nhà Nguyễn phong làm «Vị Quốc Tử Nghĩa Thần») tử tiết (khi đánh với quân Nặc Thâm, năm 1705) thì tất cả “bần” mọc hai bên bờ sông đều “quỳ” xuống như muốn tỏ phục hành động nghĩa báo của ông. Có dị bản khác thì cho rằng sau khi Phan Thanh Giản tuẫn tiết năm 1867, bần ở vùng ngã ba sông Vàm Cỏ và sông Tra hàng loạt bần quỳ xuống… chịu tang người trung liệt. Từ đó, dân gian gọi ngã ba này là Ngã Ba Bần Quỳ.

Cũng theo Huỳnh Ngọc Trảng giải thích thì “hiện tượng bần quỳ là do nước sông xói mòn làm cây cối ở mé sông ngả nghiêng…

Khi nước ngập một phần lớn của rễ bần, nếu nước chảy mạnh, rễ bần thường ngã qua xuyên lại. Do đó, dân gian miền quê Cửu Long có một câu đối khá độc đáo về rễ bần như sau:

— Trái bần lúc còn sống thì chua và chát. Trái bần chín có vị chua và mùi thơm rất đặc trưng nhưng hoa bần thì lại không thơm. Do vậy mà ca dao có câu:

Đơn giản nhất là hái trái bần… ăn chơi. Bần chín rụng xuống người ta lượm về hoặc hái trái chua còn trên cây ăn chơi lúc rảnh rang, vị vừa chua chua, chát, lại mằn mặn của muối…

Như ở phần giai thoại lý giải tên thuỷ liễu chúng tôi đã nói đến món mắm sống với bần được mang đãi cả vua. Ca dao có câu:

Mắm sống (mắm cá sặc, cá rô, cá chốt, cá trê vàng…), giở ra, xắt chuối chát, kèm ít rau rừng như lá cách, cơm nguội, đọt sộp, lá lụa, vài trái ớt hiểm xanh… thêm trái bần chua nữa, ăn cớm với cơm nóng thì quả thật sướng đến… đã đời. Cơm hết nồi cũng chưa thấy no, chưa muốn nghỉ!

Khi ăn cơm, người ta có thể giầm bần chín với cá kho, mắm kho, để chấm rau sống, hoặc chấm ngay bằng gỏi bông bần. Bông bần được hái về bóp với giấm chua, làm gỏi…

Trong số các món ăn mà bần góp mặt, cầu kỳ nhất có lẽ là canh chua bần và đọt bần xào chuột.

Canh chua bần thì ngon nhất là nấu với cá bống sao. Đồ bổi (rau) để nấu canh chua bần cá bống sao thì không thể thiếu cọng môn (có thể là thân loại môn trồng lấy củ, hoặc thân môn ngọt, chỉ để ăn cọng) và ngò gai.

Cọng môn cắt về, tước sạch vỏ bọc bên ngoài, xắt thành hình thoi. Ngò gai xắt sợi, cá bống sao làm sạch để ráo nước. Bắc nước sôi cho trái bần chín vào nấu rã, dùng rổ lược vớt bỏ hột. Nêm nếm vừa chua, đổ bổi vào nấu. Sau đó, cho cá bống vào để vài phút rắc ngò gai và ít cọng bông bần lên trên tô canh, ăn ngay khi canh nóng… nếu để lâu thịt cá sẽ nát và mất ngon. Nước chấm là muối, ớt chín giầm nát và bột ngọt, đường cát…

Mùi chua của bần, mùi ngọt của cá, cọng màu xanh của môn, ngò, sắc tím lẫn trắng của bông bần gợi nên tình quê đậm đà sâu nặng…

Ở món chuột đồng xào đọt bần, thì chuột cơm ngoài đồng ruộng béo tròn (ngon nhất là chuột no lúa mùa từ tháng Mười đến tháng Chạp hàng năm), đào hang bắt chúng về làm sạch, để ráo nước, rồi đem bằm thật nhuyễn. Hái đọt bần non rửa sạch, để ráo nước xắt sơ qua. Bắc chảo lên bếp cho nóng, phi tỏi mỡ cho thịt chuột đã băm nhuyễn vào xào cho thịt chín đều thịt có màu trắng đục, rồi tiếp tục cho đọt bần vào. Khi đọt bần đã chín, cho chút gia vị bột ngọt, đường, nước mắm, ớt bằm nhỏ, trộn đều cho thấm. Nhắc xuống ăn nóng, chấm với nước mắm tỏi, ớt…

Vị chua chua, chan chát của đọt bần, trộn lẫn cùng vị béo ngọt của thịt chuột làm thành món ăn độc đáo miền quê. (Theo Trần Minh Phương)

— Trong dân gian, người ta thường dùng cây bần như một vị thuốc Nam

Bần chua và bần ổi để cầm máu (dùng vỏ và lá),

Làm tan các vết bầm tím do đụng dập (dùng lá)

Tiêu viêm, giải nhiệt, giảm đau (dùng quả)

Điều trị nhức mỏi (dùng rễ và thân)

Ngăn chặn xuất huyết (lên men dịch quả để làm thuốc)

Điều trị ung thư vòm họng (dùng trái bần non)

Điều trị sỏi thận (rễ bần sao thủy thổ)

— Bần đã đi vào địa danh như Rạch Bần (Cần Thơ), Cây Bần (Bạc Liêu, Sóc Trăng), Ngã Ba Bần Quỳ (Long An)…

Bần là loài cây tạp ít giá trị kinh tế nhưng chức năng giữ đất trước sự xâm lấn của sóng biển thì thật đáng nể. Bần mọc đến đâu đất dai bền vững đến đó. Có được điều này vì bộ rễ của nó phát triển khá vững chắc và chiếm một không gian rộng lớn…

Câu thành ngữ “Cặc bần nhét nút chai” quá quen thuộc đối với người dân miền Tây sông nước. Nội dung của nó liên quan trực tiếp đến rễ của cây bần. (Các nút chai đựng rượu thường được làm từ cặc bần) Rễ bần có hai phần, phần ẩn dưới đất và phần mọc từ dưới bùn chĩa lên trời để hút dưỡng khí, lớn hơn ngón tay cái, dân miền Tây Nam Bộ gọi nó bằng một tên rất đặc biệt: Cặc bần! Theo Việt Nam tự điển (Lê Văn Đức – Lê Ngọc Trục, Khai Trí, Sài Gòn in năm 1970) giải thích, Cặc bần (danh từ, thực vật): Rễ cây bần, rễ cứng đuôi nhọn đâm ngược và ngay lên chôm chổm khỏi mặt đất từ 20 đến 40 cm.

Theo dân gian, cặc bần còn được chặt nhỏ phơi khô nấu nước uống để chữa một số bệnh của phụ nữ.

Thân cây bần to có thể cưa ván, nhưng đây chỉ là ván tạp, không chắc, xài chỉ được đôi ba năm. Người nghèo dùng ván bần để làm ngựa (một loại phản, kê để ngồi) xài trong nhà. Người nghèo chết thì chôn hòm bằng ván bần… Các loại nhánh, thân… còn dùng làm củi nấu ăn… (Theo Trần Minh Phương)

Xin ghi ra đây vài câu ca dao có liên quan đến cây bần:

– Mở đầu bằng một câu ca dao lịch sử:

Câu ca dao này gắn liền với trận thủy chiến Rạch Gầm – Xoài Mút của Đại Tướng Quân Nguyễn Huệ, ông phá tan quân Xiêm xâm lược nước ta năm 1785 tại Rạch Gầm – Xoài Mút, khúc sông Mỹ Tho, cách Mỹ Tho khoảng 12 km)

Để hun đúc tinh thần yêu nước, chống ngoại xâm, tôi xin trích ra đây diễn tiến của trận đánh:

Trời vừa rạng sáng, thì chiến cuộc cũng vừa dứt. Kết quả là 300 chiến thuyền và 2 vạn thủy binh của Xiêm cùng một số quân của chúa Nguyễn, không đầy một ngày, đã bị quân Tây Sơn phá tan. Hai tướng Chiêu Tăng, Chiêu Sương chạy trốn về Sa Đéc, bị truy kích, lại hối hả cùng Sa Uyển dẫn vài nghìn tàn quân chạy bộ sang Chân Lạp rồi về Xiêm … ] (Trận Rạch Gầm – Xoài Mút năm 1785 – Người Kể Sử)

Diễn tiến trận ta thấy giống y như trận Xích Bích, quân Đông Ngô của Chu Du đốt cháy toàn bộ chiến thuyền của Tào Tháo thời Tam Quốc.

Tôi xin nói thêm vài hàng về “Bần gie đóm đậu”, “Đóm đeo thủy liễu”, về ánh sáng nhấp nháy của đom đóm:

Đối diện giữa sông Hậu, nhìn từ Đại Ngãi/ Vàm Tấn quê tôi, bên phải là cù lao Dung chạy dài ra tới cửa biển Đông, bên trái là nhiều cồn nhỏ nổi song song nhau với những bờ cây bần chạy dọc theo bãi bùn, giữa là khe nước chảy êm đềm (Dãy đất nổi giữa dòng sông, lớn gọi là Cù Lao, nhỏ gọi là Cồn). Những đêm không trăng, trời mờ ảo, triệu triệu đóm sáng nhấp nháy, chớp tắt nhịp nhàng của đom đóm cái gọi tình trong đêm, trên những hàng bần rũ. Thả thuyền xuôi giòng, trong khe nước giữa hai hàng bần; cùng bạn tri âm, tri kỷ nâng ly lặng ngắm cảnh trời. Dường như thuyền lạc vào cõi thiên thai! Vẳng đâu đây tiếng cá đớp bông, trái bần chín rụng.

Chỉ có đom đóm cái mới nhấp nháy ánh sáng gọi tình, đom đóm đực thì không. Xin được dẫn ra đây những điều lý thú về đom đóm cái:

Trong cuốn sách nói về đom đóm “Fireflies”, tác giả Walker đã giải thích về sự nhấp nháy ánh sáng tình ái đó như sau: Trong bóng đêm, những con đom đóm đực thường bay ở trên chập chờn như ma trơi. Trong lúc đó thì những con đom đóm cái đậu trên lá cây ngọn cỏ chờ đom đóm đực. Đom đóm cái phải quan sát rất kỹ xem con đom đóm đực có phải cùng loại không (có khoảng 2000 loại đom đóm khác nhau). Nếu thấy là cùng loại, thì đom đóm cái sẽ nháy đèn ánh sáng tình ái, làm hiệu cho đom đóm đực biết để bay xuống làm tình! Điều thú vị là đom đóm cái có thể bắt chước điệu nhấp nháy của những đom đóm cái không cùng loại khác. Khi đom đóm đực không cùng loại xà xuống tưởng sẽ được làm tình, “chàng” sẽ bị đom đóm cái ăn tươi nuốt sống. Thế là đom đóm đực đã bị giống cái lừa một cách thảm thương. Đây có thể gọi là một thứ quyến rũ chết người. (Câu Chuyện Hai Dòng Sông – Nguyên Lạc)

Danh ngôn Hán Việt có câu:

(Nghèo ở chợ đông không đứa hỏi/ Giàu nơi núi thẳm lắm người thăm)

Trong các tiệc rượu được các “ông thần ve chai” sửa lại như sau:

Hay:

– Đúng là ông này ngớ ngẩn, cưa thành nhiều khúc nhỏ thì vác được chứ gì, phải không?

Hoặc:

– Câu này được giải thích lý thú như sau:

“Bần cưa ván ngựa vô phương đóng”: Chúng ta ai cũng biết bần là loại cây sống trong môi trường bùn nước, có rễ phụ mọc nhô lên, có chức năng giữ đất rất tốt. Theo kinh nghiệm dân gian thì thân cây bần to có thể cưa ván, nhưng đây chỉ là ván tạp, không chắc, xài chỉ được đôi ba năm. Gỗ bở nên ván bần chỉ dùng đóng những đồ dùng nhỏ xài trong nhà như ngựa, phản). Chỉ nguời nghèo mới dùng ván bần làm hòm. Bột gỗ bần chế biến theo phương pháp sulphat hóa, có thể dùng làm nguyên liệu chế tạo giấy thô. Cành bần khô dùng chất chà nhử cá và làm củi đun. Gỗ bần dùng làm củi đốt, tuy tạo nhiệt lượng cao nhưng nhiều tro và muối. Rễ có tên bình dân là c… bần) dùng làm nút chai và làm phao cho lưới đánh cá.

Gỗ bần chống được hà và sâu bọ nên có thể dùng làm ván thuyền, vật liệu xây dựng, cột nhà. Tuy nhiên lại ăn mòn các kim loại khác do chứa lượng muối khoáng cao. Nên khi cưa bần xẻ ván để đóng đồ dùng nguời ta chỉ dùng mộng gỗ để ghép mà không đóng đinh. [Theo Blog Tống Phước Hiệp]

(Quê Hương Tôi Không Có Mùa Thu – Nguyên Lạc )

Cây mù u tên khoa học là Balsamia Inophyllum Loureillo, còn gọi là cây Hồ đồng. Theo tài liệu Cây cỏ rừng ngập mặn của chuyên gia lâm học xứ Cà Mau. Cây mù u có thân gỗ lớn, có thể cao đến 20m, và đường kính 80cm, dáng đẹp và tàng xanh lục, có mủ (oleoresin) xanh dợt. VN có 2 loại mù u tía và mù u trắng. Lá đơn, mọc đối, phiến nguyên, hình trứng, láng và dầy. Hoa trắng pha vàng cam, thơm, tạo thành chùm 6-10 hoa, ở nách lá, đầu cành.

Trái có nhân cứng, tròn, đường kính 2,5cm,1 hột, có mầm lớn, chứa nhiều dầu, không phôi nhủ. Ở VN, cây mọc những vùng ven biển từ Kiến An, Quảng Ninh, đến Quảng Bình, Huế, Đồng Nai, miền Tây. Tại U Minh, cây trồng 55 năm, đường kính thân đến 55cm.

Trong dân gian cây mù u được nhắc nhiều trong ca dao, tiếng hò, tiếng ru, hay câu đùa dí dỏm:

Hay:

— Có giai thoại về “Trận Chiến Mù U” liên quan đến trái mù u như sau:

Dưới thời vua Tự Ðức để lại chiến công hiển hách, quân Pháp từ Thuận An tiến về Kinh thành Huế, bị quân triều đình mai phục bất thình lình đổ trái mù u ra mặt đường, giặc Pháp bị bất ngờ đạp trên trái mù u té, phục quân đổ ra đánh chém, giặc Pháp thua chạy dài, các hàng cây mù u xanh tươi của Xã Tắc còn đó, gợi lại niềm tự hào dân tộc đã chiến thắng quân xâm lược.

— Theo ông Võ Quang Yến thật sự như sau:

Một người quê gốc Huế, anh Võ Hương An, rất am hiểu những sự tích ở chốn Thần kinh, tìm hiểu sâu rộng thì nhận ra chuyện vậy mà không phải vậy (4a). Tối hôm 22 tháng 5 năm Ất Dậu tức là ngày 04.07.1885, hai vị đại thần Nguyễn Văn Tường và Tôn Thất Thuyết thật muốn tấn công quân Pháp ở Trấn Bình Đài tức Mang Cá, không quên cho rải trước đồn những trái bàng và mù u. Suốt đêm, trước pháo đạn của ta, quân Pháp bình tĩnh thế thủ trong hầm, đợi đến rạng ngày 23 mới phản công. Quân ta ít thuốc đạn, thiếu tổ chức, tán loạn bỏ chạy, đạp lên các trái bàng và mù u, té ngã, chà đạp lên nhau, rất nhiều người chết. Thì ra gậy ông đập lại lưng ông! Và không có chuyện đánh thắng Tây, cũng không phải ở đàn Xã tắc. Theo nhà văn Pierre Loti, tức Trung Úy Hải Quân Julien Viaud, thì quân Pháp chỉ đánh chiếm Thuận An rồi thương thuyết để đặt nền bảo hộ lên nước ta nên không có chuyện quân Pháp từ Thuận An lên đánh thành Huế.“ (Trận Chiến Mù U – Võ Quang Yến)

Vài câu Lý, ca dao liên quan đến mù u:

Mù u đã rơi….“(Lý Mù U)

Lấy chồng sớm làm gì, để lời ru thêm buồn“ (Sao Em Nỡ Vội Lấy Chồng)

Ở thôn quê, mù u thường mọc theo bờ sông, rạch. Có lẽ từ một bờ rạch nào đó một trái mù u rụng xuống nước rồi theo dòng sông trôi đến đây nẩy mầm, mọc rễ.

Thân cây mù u cũng chứa nhiều mủ màu xanh thường thấy rịn ra ở vỏ cũng nhờ thân cây mù u có nhiều dầu nên gỗ mù u khó thấm nước và do đó được dùng để đóng ghe, xuồng.

Ngoài ra trái mù u còn để làm một món đồ thực dụng: cái gáo nhỏ dùng để múc nước. Gáo mù u giống hệt gáo dừa thường dùng để múc nước nhưng nhỏ xíu trông rất dễ thương. Ngoài công dụng làm đồ chơi và gáo, mù u rất thông dụng ở nhà quê vì người ta dùng dầu mù u để thắp đèn (đèn dầu mù u). Muốn lấy dầu mù u người ta phải phơi mù u khô rồi đập lấy ruột ép để lấy dầu bằng hai khúc gỗ. Cây đèn dầu mù u rất giản dị: một cái chén hay một cái dĩa đựng dầu có cọng tim nằm vắt thòng ra vành miệng để đốt. Cây đèn mù u có khói xanh bốc lên bay khắp nơi làm không khí đục mờ, trông rất nghèo khổ. Ngoài cách đốt đèn bằng dầu, người ta còn có thể làm những cây rọi để đốt (đuốc). Mù u ép xong, lấy xác còn lại trộn với bông gòn, tẩm vào một chút dầu mù u rồi quấn quanh cọng tre như một cây nhang lớn, thế là được một cây rọi. Đèn dầu mù u sạch sẽ hơn cây rọi, nhưng đốt cây rọi người ta được một mùi thơm nhè nhẹ dễ chịu của trái mù u.

Song song với việc dùng để đốt lấy ánh sáng, dầu mù u còn được dùng để xức các loại ghẻ, nhọt, mụn u. Đốt trái mù u cho cháy thành than, xong tán than cho nhuyễn và trộn vào một chút dầu mù u là có được một thứ thuốc xức ghẻ hay tuyệt. Nhựa mù u có thể dùng để làm thuốc cầm máu vết thương rất hay và thông dụng.

– Đây là ký ức tuổi thở của Nguyên Hạnh:

Đó là trò chơi các trẻ nhỏ nông thôn. Nhựa cây mù u thì chúng tôi làm dụng cụ bắt ve sầu. Lấy nhựa cây mù u rất đơn giản, chỉ cần dùng dao chặt một vết phần phần da cây, chờ khoảng 10 phút, nhựa chảy ra, dùng cọng lá dừa quẹt một chút nhựa, gắn cọng dừa vào dầu cây trúc, vậy là đã được dụng cụ bắt ve. Những chú ve sầu mải kêu gọi bạn, chúng tôi nhè nhẹ chấm đầu cọng dừa có nhựa mù u vào cánh ve, thế là chúng khó thoát…] [Cây Mù U Và Tuổi Thơ Tôi – Nguyên Hạnh]

– Hồi nhỏ thì tôi dùng nhựa mù u, để chấm bắt chuồn chuồn, rồi dùng chuồn chuồn cắn rún mình để cho biết bơi vì bị người lớn “dụ” rằng cho nó cắn rún thì sẽ bơi được. Ôi đau và bị uống nước!

Trên bờ dừa nước bậu cười giòn tan (Môi Tím Mồng Tơi – Nguyên Lạc)

Trong bài thơ Truyện Tình Vùng U Minh ở dưới có nói cô gái nép dựa bên cây Sứ cùi, nên xin giải thích sư lược về cây hoa này.

Đại cương:

Cây sứ cùi thuộc họ trúc đào Apocynacesae, có tên khoa học là Plumeria, cây có nguồn gốc từ Mehico, Trung Mỹ.

Cây Sứ cùi: tiếng Anh Frangipani, Pháp gọi Frangipanier tên khoa học Plumeria rubra, họ Apocynaceae (Trúc Đào) đã trở nên là một cây ở tư gia của Châu Mỹ nhiệt đới và Châu Phi trồng để trang trí vì có hoa đẹp, có lá xanh tươi gần như quanh năm.

Theo Giáo Sư Phạm Hoàng Hộ (1993), ở Việt Nam có 3 loài thuộc chi Plumeria được gây trồng nhiều nơi. Đó là loài Plumeria alba – Sứ cùi, Đại trắng; loài Plumeria obtusa – Sứ (Đại) lá tù; và Plumeria rubra – Sứ (Đại) đỏ. Trong số đó, Plumeria rubra có 4 dạng khác nhau: (1) dạng hoa trắng tâm vàng, đôi khi phớt hồng – P. rubra form. acutifolia, (2) dạng hoa vàng, đôi khi phớt hồng – P. rubra form. lutea, (3) dạng hoa đỏ, tâm vàng – P. rubra form. rubra và dạng hoa trắng, bìa hồng, tâm vàng – P. rubra form. tricolor.

Cây Sứ Frangipani – Plumeria rubra L.cv. Acutifolia gồm nhiều loại như là cây màu trắng, màu đỏ. Loài Sứ, phát triển lan rộng nhờ hệ thống cây trồng. Đồng thời cũng là nguồn gốc của nhiều giống lai và giống trồng. Cây Sứ Cùi còn có tên gọi khác là Cây Sứ Đại, Cây Sứ Ấn Độ…

Lá tập trung ở đầu cành, lá rụng hết vào mùa đông, để lại nhiều sẹo to, trên đều cành trụi lũi giống như bàn tay cùi nên được gọi là sứ cùi, có người cho là xấu nên được gọi là cây đại. Cây sứ rất siêng hoa, nở gần như quanh năm. Cành hoa trên một cuống mập dài, thân ra nhiều nhánh hoa nhỏ. Hoa tập trung ở đỉnh, màu đỏ tím. Vào mùa đông, lá rụng hết, trên cây còn lại toàn hoa nở đầy cành đỏ rực, làm cảnh hay trang trí rất đẹp.

Cây rất dễ trồng bằng giâm cành, ít tưới nước, úng nước cây sẽ thối chết, nhưng khi sống mạnh cây cần nhiều nước. Cây được biết đến nhờ sự chịu đựng một thời gian dài hạn hán. Một cây thiếu nước sẽ rụng lá, thân cây nhăn nhún nhưng cây vẫn tiếp tục sống và trở lại bình thường nếu được tưới ở lần đầu.

Tại Việt Nam, tên gọi cây Sứ cùi, theo hình dạng của cây, giống như tay chân của người bị bệnh cùi, và cũng để phân biệt với những giống cây Sứ khác như Sứ ngọc lan, Sứ chúa.

Vì cây Sứ cùi mỗi lần rụng lá đổi mùa, các cành cây hình trụ đầu tròn, chu chú vài chồi lá nhỏ trông tựa ngón tay của người mắc bệnh phong hủi (bệnh cùi). Cách gọi này cũng là một lối so sánh đối chứng, xem đây là một loài cây có hoa thơm như hoa Sứ (Michelia champaca) nhưng cành nhánh bị cùi hủi. Cách đặt tên kiểu này cũng tương tự như cách đặt tên của người Australia, họ gọi cây Sứ cùi là “dead man’s fingers tree” (cây ngón tay người chết).

Cây Sứ Frangipanier là một cây tiểu mộc nhỏ, lá rụng, khoảng 3 đến 7 m chiều cao, thân cây cong queo, bên ngoài thân láng và bóng, thân thịt mềm , với những chất dính dồi dào, có mủ trắng.

Thân cây tròn mập, phân cành nhánh nhiều, dài, khẳng khiu cong queo, xù xì. Ví thế, Tán cây Sứ Cùi rộng và dày. Vỏ cây có màu trắng xám và có nhiều sẹo trên thân do rụng lá để lại, cây có nhựa mủ. Gỗ trắng ngà hơi vàng và mềm.

Những nhánh rậm nhiều, dày thịt, phù lên và ửng màu xanh lá cây ở những điểm.

Lá cây Sứ Cùi thuôn dài có hình bầu dục, rộng ở giữa và hẹp lại ở cả 2 đầu. Lá có màu xanh bóng, nhẵn ở mặt trên, lớp lông mịn cùng với gân chính màu trắng nằm ở mặt và các gân viền ở mép nổi rõ ở mặt dưới lá. Lá xếp sát nhau thành vòng ở ngọn cành, khi rụng để lại sẹo lớn ở cành.

Cây sứ cùi là cây bóng mát có hoa đẹp. Cây sứ cùi có nhiều loại khác nhau; tuy nhiên những loại đang được ưa chuộng hiện nay bao gồm: cây sứ hoa trắng; cây sứ hoa vàng; cây sứ hoa hồng.

Cây có lá to và tán lá rộng. Vì thế thường trồng làm cây bóng mát, tạo cảnh quan cho đô thị, các khu công nghiệp, công viên cây xanh, các khu di tích.Không chỉ vậy, cây sứ đại còn có hoa đẹp và có mùi thơm dịu nên được nhiều người chọn trồng để tạo cảnh quan sân vườn đem lại cho con người ta cảm giác an nhiên. Bởi vì hình dáng cây độc đáo, có nhiều cành nhánh tạo vẻ cổ kính nên cây sứ đại được trồng khá nhiều trong các đình, đền, lăng, tẩm để tăng thêm vẻ trang nghiêm cho những nơi này.

— Sứ cùi thường được trồng ở các đền đài, và dùng hoa của nó để thờ cúng. Nicaragua và Lào là hai nước lấy cây Sứ cùi làm quốc hoa, ở đó nó được gọi với cái tên là Sacuajoche (Nicaragua ) và Champa (Lào). Sứ cùi có tên tiếng Anh là frangipani, xuất phát từ tên dòng họ Frangipani của một gia đình hầu tước đã nghĩ ra cách tạo một loại nước hoa có mùi của hoa Sứ cùi.

— Cây sứ cùi còn có tác dụng chữa bệnh như một cây thuốc thảo dược, theo y học dân gian, điều trị nhiều bệnh như: Nhuận tràng, xổ ra giun. Hoa của cây sứ đại có thể trị sốt, chữa ho và tiêu đờm. Lá của cây sứ đại còn có thể nấu thành cao, đắp vào chỗ da bị trầy chảy máu sẽ giúp cầm máu và vết thương sẽ mau lành.

Hoa của các loài trong chi Plumeria thường được dùng trong các trường hợp: Phòng say nóng; Chữa viêm ruột, lỵ; Trị chứng khó tiêu, kém hấp thu ở trẻ em; Chữa nhiễm khuẩn viêm gan; Chữa viêm phế quản, ho…

Nhựa cũng được dùng như vỏ, chữa chai chân, sưng tấy, mụt nhọt. Lá cũng được dùng chữa bong gân, sai khớp, mụn nhọt. Nhiều người còn dùng vỏ cây ngâm rượu để ngậm chữa chứng nhức răng do viêm lợi. (Theo Đỗ Xuân Cẩm)

Phần II

Chuyện Tình

Sơ Lược Chuyện Tình Vùng U Minh

Đây là bài thơ kể lại chuyện tình vùng U Minh Nam bộ quê tôi, được gợi hứng từ truyện “Hương Rừng” nổi tiếng của Sơn Nam. Xin tóm tắt chuyện như sau:

Di dân từ ngũ Quảng vào lập nghiệp vùng rừng U Minh. Ông Hương giáo có một người con gái duy nhất, xinh đẹp mà ông rất thương yêu tên Hoàng Mai. Khi Hoàng Mai đến tuổi trăng tròn, hỡi ơi ông phát hiện nàng bị bệnh nan y: Cùi (bệnh hủi hay bệnh Hansen)

Tìm trong gia phả có ghi: – Luyện thuốc bằng “ngọc” ong mật có thể chữa bệnh cùi. Ông thuê một chàng trai trẻ làm nghề bắt ong mật đi tìm ”ngọc” ông để luyện thuốc cho con gái yêu. Ông Hương giáo mời chàng trai ở luôn trong nhà cho có bạn. Ngày đêm, ông chong hàng chục ngọn nến bạch lạp chung quanh mớ “ngọc” để luyện, hy vọng rằng, khi đúng một ngàn ngày, nó sẽ trị được bịnh nan y của Hoàng Mai.

Một hôm tại nhà ông Hương giáo, chàng trai gặp nàng, người con gái mỏng mảnh, liêu trai đứng tựa cây sứ cùi, mặt cạnh bên những đóa hoa trẳng nhìn chàng với ánh mắt đầy ân tình. Lòng đầy yêu thương, chàng đến đứng cạnh Hoàng Mai xin được cầm tay nàng.

[- Anh nắm cái chéo tay áo này, em cũng đủ vui rồi. 

Cảm động làm sao!… 

Và ngạc nhiên làm sao, một mùi hôi hám từ trong tay áo bay ra khi níu cái chéo tay áo của người đẹp. Tư Lập thấy rõ ràng bên trong, ngón tay của nàng rụng mất hồi nào, chỉ có năm cuộn vải nhỏ vấn khéo léo thay thế.

Hôm sau, chàng trai viện cớ ra đi lúc mùa bông tràm nở trắng rực. Anh không thèm làm nghề ăn ong nữa, về ở Long Xuyên …] (Hương Rừng – Sơn Nam)

Nhưng hương rừng có ma lực quyến rũ, lúc mới đến thì vui, ở lâu lại sanh buồn; nhưng xa cách lâu ngày thì đâm ra nhớ không nguôi, không trở lại thì không được. Ôi đẹp quá mùa bông tràm nở trắng rực, cảnh rừng tràm lúc ong “đi bông” *. Anh lại trở về.
Khi phát hiện anh về, ông Hương giáo nhắn mời anh thăm Hoàng Mai. Anh ăn ong hứa, nhưng giữa đêm chàng ta xuôi dòng sông trốn mất.
……..
(*) Đi bông: Ong bay từng đàn tìm từng nụ hoa (bông) lấy mật. Đi bông là tiếng riêng của những người làm nghề bắt ong.

Và đây là đoạn cuối của “Chuyện Tình Vùng U Minh”:

[… Trên thềm nhà, trong bóng mát, hình dáng của Hoàng Mai với đôi mắt và mớ tóc trùm kín trong chiếc khăn. Chiếc tay áo của nàng lòng thòng che khuất mấy ngón tay, từ từ nâng lên như tiễn đưa một hình bóng… ] (Hương Rừng – Sơn Nam)

@. Cảm thương người con gái, Nguyên Lạc xin đổi chữ Cùi bằng chữ Mẫu Đơn (nôm na: Mẹ thằng cùi)

Xin được trích đoạn truyện ngắn nổi tiếng của nhà văn Sơn Nam để giải thích rõ về Mẫu Đơn/ Mẹ thằng cùi :

[… Thai Đố Trong Dịp Tế Lễ Kỳ Yên

Thời xưa, ở Nam Bộ, dịp tế lễ Kỳ Yên (cầu an lành) thường bày ra đấu xảo bánh khéo nhất, đấu xảo mâm xôi ngon nhất, ráo nhất. Lại chưng bài vài sản phẩm tượng trưng cho sự bội thu: củ khoai mì nặng cân ít thấy; trái bí rợ to đến mức kỳ dị; con trăn, con rùa to, khó gặp. Nhưng vui nhất có lẽ là “Thai đố“, đã thu hút mọi giới. [Thai đố (quiz): Đố vui có thưởng]

Chủ trì là một ông kỳ lão đầu bịt khăn đỏ, ngồi ghế, giữa sân, bên cạnh là thúng đầy cam, quít, bưởi (dùng làm vật thưởng). Trước mặt ông là mõ và thanh la, với cây dùi.

Dùng cây dùi gõ vào mõ “cốc, cốc…” khi đoán câu đố sai; gõ vào thanh la nhẹ “beng” khi đoán gần đúng; gõ mạnh và liên hồi thanh la “beng beng beng” để xác nhận đoán đúng và trúng giải.

Thoạt đầu, ra những câu Thai dễ, thí dụ như:

Ví dầu cầu ván đóng đinh, 
Cầu tre lắt lẻo gập ghình khó đi.

– Xuất bỉnh (tên một thứ bánh).

Trẻ 1 hô lớn: “bánh ướt”. Ngụ ý cầu khó đi, có thể té, quần áo ướt mem. Vì gần đúng, ông kỳ lão gõ một tiếng ”beng” vào cái phèng la.

Cậu 2 đáp là ”bánh tét“. Ông kỳ lão gõ một tiếng ”cốc“, ngụ ý sai lời giải.

Rốt cuộc, một cậu đáp to: ”Cái bánh bò”!. Tiếng phèng la đổ dồn, khá to, xác nhận cậu ta trúng giải. Cây cầu khó đi thì phải bò, khom lưng.

Và đây là câu đố mà chúng ta cần chú ý:

Kỳ lão ra câu Thai:

– Mẹ thằng cùi!

Xuất mộc (Tên một loài cây)

Vài người thử đáp giải, nhưng được lãnh tiếng ”cốc, cốc“, hoặc tiếng ”beng” thật nhỏ.

Rốt cuộc, ông kỳ lão ra Thai tự giải đáp:

– Mẹ là mẫu theo nghĩa chữ Hán. Đơn là bịnh phong, người nổi đơn, da thịt sưng lên, sần sùi, gọi là bịnh cùi. Vậy “Mẹ thằng cùi” là ”bông mẫu đơn“! (hoa mẫu đơn)…] (Thuần Phong Mỹ Tục Việt Nam – Sơn Nam)

(Hình hoa Sứ cùi)

Giờ mời các bạn đi vào bài thơ:

Chuyện Tình Vùng U Minh

I. Anh Hùng Lỡ Vận

U Minh tràm đước, cóc kèn (*)
Anh hùng lỡ vận vào rừng bắt ong
Bắt sao trúng phải nỗi buồn
Cảm thương phận bạc
Lệ tuôn lưng tròng

Dõi theo con nước lớn ròng
Bỏ đi trốn bậu
mà lòng xốn xang
Nước mắt sao cứ chảy hai hàng
Chèo ghe lướt tới,
mà lòng quay lui

Rạch sông muôn nẻo ngược xuôi
Cố quên nẻo ấy
dáng người bên hoa

Mắt xưa giờ chắc lệ nhòa
Gặp nhau chi hở?
Bậu qua phải sầu!

II. “Mẫu Đơn” Hoàng Mai

Bên sông tựa nhánh bần xiêu
Lặng thinh đêm lạnh
đìu hiu bên trời
Sương rơi thấm lạnh vai người
Vạc kêu tiếng khổ,
buồn rơi đoạn lòng

Mắt ơi!
thôi chớ hoài trông
Làm sao giữ được một dòng nước xuôi?

Về thôi?
Thôi hãy về thôi!
Trăm năm cũng vẫn một đời cô liêu!

Về thôi!
Trời ửng bóng nhiều
Ngàn chim ríu rít
như trêu lòng người

Về thôi!
Người chẳng đến rồi!
Gặp chi?
rồi để cả đôi phải sầu

Hoa xưa nay có còn đâu
Còn màu lá úa
Còn đau tình này!
………….
(*) Cây cóc kèn: Derris trifoliata rất phổ biến trong những vùng ngập mặn, rừng sác, rừng ngập mặn. là loại cây bò trườn, thuộc họ Fabaceae.