Sài gòn, Chợ lớn xưa là vùng đất đầm lầy, trũng nước giao thông chủ yếu bằng đường thủy. Quá trình phát triển thuở ban đầu những kinh rạch được đào để thuyền bè qua lại thuận lợi giao thông trong vận chuyển hàng hóa…

Nhưng càng về sau nhu cầu cùng sự phát triển của phương tiện đường bộ vượt bậc.. Kinh ,rạch bị  lấp dần hình thành mạng lưới giao thông thành phố phát triển như ngày hôm nay  .

Tác giả Mai Trần đã dày công sưu tầm nghiên cứu  qua các bài viết, Xin lược trích vài hình ảnh đậm nét về Sài gòn xưa qua các bài nghiên cứu của tác giả.

Lưu bản nháp tự động

Những bản đồ vùng Sài gòn ngày xưa .

Lưu bản nháp tự động
 
Bản đồ Coffyn 1893 cho thấy quy hoạch thành phố Sàigòn Chợ Lớn, bao bọc bởi Rạch Thị Nghè (phía Bắc) , Rạch Bến Nghé (Nam), Sông Bến Nghé (Đông) và Kinh Vòng Thành (Tây).

Lưu bản nháp tự động

Bản đồ năm 1962 cho thấy sông rạch bao quanh thành phố Saigon-Chơ Lớn sau khi kinh Tẽ (nhánh của rạch Bến Nghé) được đào năm 1905

Những chiếc cầu bắc ngang sông, rạch, kinh trước 1975:

1 – Cầu trên sông Sàigòn (Bến Nghé) phía Đông Sài Gòn

Sông Bến Nghé –sau gọi là sông Sàigòn có đầu nguồn ở vùng Lộc Ninh thuộc tỉnh Bình Long trước 1975, bây giờ là Bình Phước. Bản đồ Pháp Plan de Ville 1790, 1795 còn gọi là sông Đồng Nai-vì cho rằng đây là môt nhánh của sông Đồng Nai bắt nguồn từ cao nguyên Lang Biang (Lâm Viên) chảy qua Biên Hoà, xuống vùng Sàigòn, thực tế sông Đồng Nai hợp lưu với sông Sàigòn thành sông Nhà Bè rồi chảy ra biển Đông. Cưả Đông và cửa Nam của thành Phụng và Thành Quy hướng về sông Bến Nghé (xem hình 1B).

Đoạn sông Sàigòn trước khi uốn khúc quanh bán đảo Thanh Đa, người đia phương gọi là sông cầu Bình Lơi. Sông khá sâu, nước chảy khá mạnh. Sông Saigon có phụ lưu sông Bến Cát, rạch Lăng có nguồn từ sông Bến Cát chạy quanh co nối với rạch Bến Bôi khu vực Ngả Năm Bình Hoà rồi chảy xuống rạch Cầu Bông ra Rạch Thị Nghè (Nhiêu Lộc).

Có bốn cây cầu chính bắc qua sông Sài Gòn trước 1975.

Lưu bản nháp tự động

Không ảnh định vị những cầu xưa trước 1975 trên sông Sài Gòn (vùng Bình Lợi-Thanh Đa)

Cầu Bình Lợi

Bắc ngang sông Saigòn đầu tiên là cầu Bình Lợi xây năm 1902 cầu sắt , sàn cầu bằng gổ cứng, có cả đường rấy xe lửa, đây là cây cầu quan trọng nhất đi Biên Hoà và các tỉnh Miền Đông. Nhịp giữa quay được cho tàu qua, xây dựng bởi công ty Pháp Lavelois Perret (tên của công ty Eiffel do Gustav Eiffel, người kỹ sư xây tháp Eiffel sáng lập).

Lưu bản nháp tự động

Xe lửa chạy trên cầu Bình Lợi

Lưu bản nháp tự động

Cầu Bình Lợi xưa

Lưu bản nháp tự động

Xe lưu thông một chiều phải đợi tới phiên

Cầu chỉ đi được một chiều, bên được lưu thông thì bên kia phải đợi, khi có xe lửa chạy thì hai bên dừng lại cho tới khi xe lửa rời cầu. Sàn xe lửa xây dựng bằng những tấm phản gổ to, xe chạy mãi mòn gổ có đoạn bóng loáng khi chạy xe phải cẩn thận vì trơn trợt, nhìn qua khe gổ trên sàn cầu thấy nưóc sông Bình Lợi cuồng cuộn chảy. Có lẽ một phần vì có nhiều người đến đây nhảy cầu tự tử, người địa phương có câu “muốn chết nhảy xuống sông cầu Bình Lơi”.

Lưu bản nháp tự động

Cầu Bình Lợi thập niên 60

Cầu Bình Triệu

Lưu bản nháp tự động

Câu Bình Triệu, vị trí cầu Bình Triệu

Ngày xưa từ Sài Gòn lên Thủ Đức đi ngả Cầu Bông, xuống đường Nguyễn văn Học (Nơ Trang Long) qua Ngả Tư Bình Hòa, Ngả Năm Bình Hoà, qua cầu Băng Ky, cầu Bình Lợi , Cầu Gò Dưa và Cầu Ngang để vào Thủ Đức.

Đến đầu thập niên 70 có thể đi Thủ Đức qua cầu Bình Triệu đi theo đường Phan Thanh Giản hay Hồng Thập Tự qua Ngả tư Hàng Xanh, theo Quốc lộ 13, qua cầu Bình Triệu, đến ngả tư Bình Triệu thì rẽ phải để đi về hướng cầu Gò Dưa vô chợ Thủ Đức.

 Cầu Kinh

Lưu bản nháp tự động

Kinh đào Thanh Đa (còn gọi là kinh Bình Quới) xẻ ngang vùng Bình Qưới, rút ngắn thời gian lưu thông thương thuyền từ thượng lưu đến rạch Bến Nghé, căt ngắn 12 km đường sông

Kinh Thanh Đa (Canal de Thanh Đa) đào trong hai năm 1897 và 1898 dài 1km, rộng 40m và sâu 6m (Monographie de la province de Gia- Định 1902).

Nối trực tiếp qua bán đảo Bình Qưới. Vùng Thanh Đa xưa kia là đồng ruộng bao la, chỉ có một vài cơ xưỡng kỹ nghệ nhỏ dựa vào đường sông để vận chuyển. Vùng này thường ngập úng vào mùa mưa khi nước thủy triều sông Sàigòn dâng lên.

Lưu bản nháp tự động

Cầu Kinh qua Bình Qưới Thanh Đa

Lưu bản nháp tự động

Không ảnh vùng kinh Thanh Đa

Cầu Sài Gòn- Cầu Xa lộ Saigon Biên Hoà

Cầu có 13 nhịp xây bằng bê tông cốt sắt, riêng ba nhịp sàn giữa thì bằng “đan” sắt có thể di chuyển được. Cầu có 8 lằn xe, chia đều hai hướng đi về.

Lưu bản nháp tự động

 

Hình 15: Cầu Sàigòn trên xa lộ Sàigòn Biên Hòa.

2 -Kinh đào và lấp vùng quận 1 Sài Gòn.

Sau khi Gia Định thành thất thủ 1861, người Pháp xây dựng thành phố Sài Gòn theo quy hoạch Coffyn 1862.

Lưu bản nháp tự động

Quy hoạch Coffyn

 

Lưu bản nháp tự động

Bản đồ 1867 với chú thích về kinh rạch khu này sau bị lấp đi biến thành đường xá.

Kinh Chợ Vải (xem bản đồ có chú thích trên A) mà người Pháp gọi là Grand Canal (kinh Lớn) được đào 1867 từ sông Saigon chạy vào đến giếng nước (khoảng bùng binh Nguyễn Huệ bây giờ) quẹo phải hợp lưu với kinh Coffyn mà chảy ra lại Sông Sàigòn, người Việt gọi là chợ Vải vì đây là nơi buôn bán vải vóc của chợ Bến Thành đầu tiên ở Sàigòn . Chợ này được xây cất năm 1860 và phá huỷ năm 1910. Sau đó chợ được xây lại ở vị trí hôm nay (trên khu đầm lầy (marais Boresse)) năm 1912. Chợ Bến Thành được khai trương tháng 3 năm 1914 thay chợ Vải. Khi chợ mới đi vào hoạt động chợ Vải trở thành Chợ Cũ, nhưng sau này khu buôn bán của chợ Cũ dời về khu đường Tôn Thất Đạm, Huỳnh Thúc Kháng và Hồ Tùng Mậu. Công trường Quách thị Trang trước chợ Bến Thành, thời Pháp gọi là công trường Cuniac, tên ủy viên hội đồng Xã Tây quản lý việc đấp đầm lầy, cũng được người Sàigòn gọi là Bùng Binh Saigon .

Vì tốc độ đô thị hóa, kinh Chợ Vải bị lấp vào khoảng 1887 sau 20 năm hoạt động.

Lưu bản nháp tự động

Hình 18: Kinh Chợ Vải.

Rạch Cầu Sấu (điểm B trên hình  bản đồ thành phố Sài Gòn 1867)

Còn ở giữa khoảng Sở Thương chánh (Port de Commerce – Sở này có từ 1860) có một con rạch, tục danh “Rạch Cầu Sấu” vì nơi đây có một cái hầm nuôi cá sấu để xẻ thịt bán. Rạch Cầu Sấu nối liền kinh Chợ Vải tới một con rạch nhỏ nữa do Coffyn đào, về sau cả ba con kinh này đều lấp bằng trở nên đại lộ “Đường Kinh Lấp” chạy từ dinh Xã Tây tới giáp đường Công Lý và đại lộ Hàm Nghi (Boulevard de la Somme cũ). (Vương Hồng Sển – Sàigòn năm xưa)

Rạch Cây Cám (D)

Trước khi đi đến kho đạn cũ, bọc theo bờ thành gần cửa Đông “Phan Yên Môn” của thành Quy, có một con kinh nhỏ chạy dài tên là “Kinh Cây Cám” chạy tới đường Lê Thánh Tôn đi ngang Sở Pháo thủ (Pyrotechnie) qua Sở Công binh thuật (Génie) là dứt. Con kinh này, khúc nối dài tới Chợ Cũ thì gọi “Kinh Chợ Vải” vì vải sồ hàng giẻ đều bán tại đây (Vương Hồng Sển – Sàigòn năm xưa)

Rạch Cầu Ông Lảnh (E)

Rạch này có nguồn từ rạch Bến Nghé chạy quanh khu Cầu Quan-Cầu Muối- Cầu Kho, với nhiều nhánh tẽ mang tên điạ phương của những cây cầu: cầu Kho (rạch Cầu Kho), cầu Muối (rạch Cầu Muối) Cầu Quan ( rạch Cầu Quan)…

Kinh Coffyn (C)

Kinh đào Coffyn nối rạch Cầu Sấu, Kinh Chợ Vải và kinh Cây Cám.

Có thể nói, tất cả các rạch và kinh đào của khu Quận 1 (xem bản đồ hình 17) nhằm đáp ứng nhu cầu vận chuyển hàng hoá và giao thông cuối thế kỹ 18 và 19 đều bị lấp vì áp lực thành thị hoá và sự thay đổi phương thức vận chuyển vào cuối thập niên thế kỹ 19.

Kinh Chợ Vải đào 1867 bị lấp giai đoạn 1887-1892 thành đường Charner –sau thành đại lộ Nguyễn Huệ.

Rạch Cầu Sấu bị lấp thành đường de la Somme, sau thành đường Hàm Nghi.

Kinh đào Coffyn nối Rạch Cầu Sấu-Kinh Chợ Vải-Kinh Cây Cám, bị lấp năm 1892 để biến thành đường Bonard –sau Lê Lợi và đường D’ Espagne thành đường Lê Thánh Tôn.

Rạch Cầu Ông Lảnh thành đường Kitchener sau Abattoir (Lò Heo-vì vùng này là vùng Lò Heo củ của Saigon Chợ Lớn trước khi có Lò Heo bên Chánh Hưng), sau thời VNCH đặt tên Nguyễn Thái Học cho đến nay.

Rạch Cầu Kho biến thành đường Blancsubé de Cầu Kho, thời VNCH đường Huỳnh Quang Tiên, sau 1975 thành Hồ Hảo Hớn. Rạch cầu Kho không phải bị lấp thành đường Phát Diệm-Trần Đình Xu (chi tiết ở Phần II).

3- Cầu trên rạch Thị Nghè phía Bắc 

 Rạch Thị Nghè chảy dài từ khu vực Ba Son Thị Nghè đến Ngả Tư Bảy Hiền Tân Bình.

Lưu bản nháp tự động

Bản đồ rạch Thị Nghè (được phóng đại từ bản đồ 1903 Plan Doumer)

 Cầu bắc ngang rạch Thị Nghè

Lưu bản nháp tự động

Cầu Thị Nghè được hoàn thành năm 1927.

Lưu bản nháp tự động

Cầu Thị Nghè ( chụp năm 1965/66 by Tom Langley )

Lưu bản nháp tự động

Cầu Thị Nghè

Lưu bản nháp tự động

Cầu Bông và Cầu Sắt

 

Cầu Sắt

Cầu này nằm gần cầu Bông cạnh rạch Cầu Bông phía bên phải chảy về hướng Bà Chiểu-Hàng Xanh.

Lưu bản nháp tự động

Cầu Sắt Đa kao ( Cầu Bùi Hữu Nghĩa  hiện nay là cầu BTCT ) .

 

Lưu bản nháp tự động

Cầu Kiệu ( không ảnh by Raymond Cauchetier 1955)

Lưu bản nháp tự động

Cầu Công Lý ( Cầu Mac Mahon – Mặt Má Hồng)

Hiện nay cầu đã được thay mới

Cầu này cũng được biết qua sự kiện Nguyễn Văn Trổi năm 1964 đặt bom mưu sát Bộ trưởng Quốc Phòng Mỹ Robert MacNamara, chuyện không thành, Nguyễn văn Trổi bị bắt và bị tử hình.

 

Lưu bản nháp tự động

Cầu Trương Minh Giảng, toà nhà phiá sau là viện Đại học Vạn Hạnh

3- Cầu trên rạch phiá Nam-rạch Bến Nghé, Kinh Bải Sậy, Kinh Đôi, Kinh Tẽ

Sông Sài Gòn (Bến Nghé) chạy qua quận 1 thành phố Sài Gòn quẹo sang trái biến thành rạch Bến Nghé. Sau đó vì lý do kinh tế vận chuyển thương mại , kinh Tẽ lại được đào thêm năm 1905.

Rạch Bến Nghé, còn gọi là kinh Chợ Lớn, thời nhà Nguyễn còn gọi là sông Bình Dương. Thời Pháp thuộc, người Pháp gọi là Arroyo Chinois (Kinh Người Tàu). Tưởng cũng nên biết rằng người Tàu từ miền Cù lao Phố chạy về đây lập nghiệp, xây dựng cơ nghiệp dọc hai bờ rạch, ghe thuyền tấp nập thu hút dân thương hồ miền Tây, tứ xứ, tụ hợp về đây kể cả người ngoại quốc, họ gọi vùng này là Đề Ngạn, người Việt gọi là kinh Tàu Hủ.

Rạch Bến Nghé chạy dài từ Bến Nhà Rồng-Cột cờ Thủ ngữ đến kinh Lò Gốm, đường nước thiên nhiên. Hợp lưu dọc theo rạch Bến Nghé có những hệ thống kinh tự nhiên, mà hai rạch quan trọng là rạch Ông Lớn và rạch ông Nhỏ và rạch Xóm Củi.

Rạch Bến Nghé chảy về phiá Tây thì gặp Rạch Lò Gốm hợp lưu để chảy về phía Nam ra Rạch Cát, nhưng đoạn này thường cạn nước, ứ động gây trở ngại cho việc thương thuyền. Nhận được tầm quan trọng trong việc vận chuyển thương thuyền, năm 1772 Chúa Nguyễn ra lệnh cho ông Nguyễn Cửu Đàm đào lại đoạn này từ nơi giáp nước cuả rạch Bến Nghé và rạch Lò Gốm chảy từ phiá Tây ( Phú Thọ, Phú Lâm xuống) . Kinh được đào thẳng tắp về phía Nam nối Sa giang (rạch Cát), ông đặt tên cho kinh này là Ruột Ngựa (Mã trường Giang ). Năm 1819, kinh Bến Nghé từ chổ giáp nước với rạch Ông Nhỏ ( Tiểu Phong Giang)- khúc nhà thương Chợ Quán-Bịnh viện Nhiệt đới ngày nay đến kinh Ruột Ngựa vì “chảy quanh co mà nhỏ hẹp,khuất khúc, nước cạn” nên Gia Long ra lệnh cho Huỳnh Công lý , phó tổng trấn thành Gia Định , đào lại khúc này và được Vua Gia Long đặt tên là An thông hà ( sông An thông) (Trịnh Hoài Đức (Gia định thành Thông Chí , viết vào khoảng 1820-1822)),

Đường nước kinh rạch Bến Nghé –An Thông-rạch Lò Gốm chảy xuống kinh Ruột Ngựa rồi hợp lưu tiếp giáp với các đường nước chảy về phiá Tây (về miền Tây) và miền Đông (Biên Hoà và miền Trung , Bắc ) là cửa ngỏ quan trọng của thương thuyền vào Bến Nghé Sàigòn Chợ Lớn.

Kinh Ruôt Ngựa trở thành kinh trọng yếu để vào trung tâm thương mại Sài gòn (khi người Pháp vào thì họ gọi là Chợ Lớn (Sài Gòn (cũ) lúc mới khai, sau lập lại khu vực mới quanh thành Phụng lấy tên Sàigòn (mới). Để giảm thiểu áp lực lưu lượng vận chuyển thương mại cho kinh Ruôt Ngưa cũng như rạch Bến Nghé, kinh Tẽ được đào năm 1905-1906 xuống đến cầu chử Y. Đoạn từ cầu chử Y xuống rạch Lò Gốm được đào song song với rạch với Rạch Bến Nghé (kinh Tàu Hủ) người Pháp gọi là Canal Doublement, người Việt, Kinh Đôi.

Về phiá khu trung tâm Chợ Lớn (Sài Gòn xưa) , vây quanh bởi đường Nguyễn Tri Phương về phiá Đông; rạch Bến Nghé-Tàu Hủ phía Nam; đường Hùng Vương phiá Bắc và Dương Công Trừng (Nguyễn Thị Nhỏ) phiá Tây. Vùng này có kinh Bải Sậy, rạch Chợ Lớn (không nên nhầm với Rạch Bến Nghé (kinh Tàu Hủ, Arroyo Chinois) và Kinh Phố Xếp,ba kinh rạch này đều là phụ lưu của Rạch Bến Nghé , Kinh Bải Sậy và Rạch Chợ Lớn chảy về phía Tây, trong khi kinh Phố Xếp về phiá Bắc.

Lưu bản nháp tự động

Bản Đồ 1874 chưa có kinh Tẽ

Tham khảo bản đồ này vẫn còn thấy rạch Chợ Lớn chưa bị lấp (nằm ngay vị trí đường Hải Thượng Lãn Ông ngày nay), và kinh Phố Xếp đào chạy thẳng hướng Bắc vê phiá Chợ Rẩy –nơi người Tàu trồng rau cải cung cấp cho thành phố-là khu vực nhà thương Chợ Rẩy ngày nay. Tên Phố Xếp do kinh chạy trước nhà ông Đốc Phủ Chợ Lớn (theo Trương Vĩnh Ký) . Đường Cây Mai (Nguyễn Trải) có một cầu bắc ngang Kinh Phố xếp gọi là Cầu Phố (theo TVK). Kinh Phố Xếp bị lấp trở thành “đường Phố Xếp, trước 1975 là đường Tổng Đốc Phương, bây giờ là Châu Văn Liêm-Thuận Kiều. Đường Vạn Kiếp khi này vẫn còn là một đoạn kinh đào thẳng nối vào kênh Tàu Hủ. Bản đồ 1874 này cho biết rõ vị trí đầu tiên của khu vực chợ Nhà Lồng (còn được gọi là Chợ Củ, Trung tâm – Marché Central), tức khu vực Bưu Điện quận 5 ngày nay, với những khu vực tô đậm hình tam giác. (Xem bản đồ phía trên).

Cầu bắt ngang rạch Bến Nghé (kinh Tàu Hủ-Arroyo Chinois).

Từ sông Sàigòn thuyền qua cột cờ Thủ Ngữ -do người Pháp xây dựng, rẻ phải vào Kinh Bến Nghé , người Pháp đạt tên là Arroyo Chinois, người Việt gọi là kinh Tàu Hủ- Theo học giả Trương Vĩnh Ký (viết năm 1885) và Huỳnh Tịnh Của (viết cuối thế kỷ 19) thì đoạn phố dọc hai bên rạch Chợ Lớn ( Bến Nghé) được gọi là Tàu Khậu, đó là cách người Triều Châu phát âm từ “thổ khố” (khu nhà gạch), sau trại âm thành Tàu Hủ.

Thuyền qua khỏi nhà Rồng và cột cờ Thủ Ngử rẻ phải vào Kinh Bến Nghé (kinh Tàu Hủ, Arroyo Chinois, sông Bình Dương) phải đi qua một chiếc cầu Quay, bắc ngang kinh đi qua bến Nhà Rồng và Khánh Hội. Hình kế tiếp cho thấy cầu quay khúc giữa cho tàu buôn qua lại. Cầu được xây năm 1904 nhưng không biết hết quay năm nào.

Lưu bản nháp tự động

Hình Cầu Quay Khánh Hội

Lưu bản nháp tự động

Không ảnh Cầu Khánh Hội và cầu Mống ( hình chụp 1955 by Raymond Cauchetier )

Lưu bản nháp tự động

Cầu Khánh Hội ( khi có đường xe lửa ,không còn khả năng quay nữa _hình chụp năm 1948 Jack Birns )

Cầu Mống

Cầu Mống từ Bến Chương Dương qua Bến Vân Đồn đi Vĩnh Hội.

Lưu bản nháp tự động

Hình 33: Xe kiếng chạy trên cầu Mống

Lưu bản nháp tự động

Ghe thuyền neo đậu bến Chương Dương cạnh cầu Mống.

Cầu nầy do công ty vận chuyển hàng hải Pháp Messageries maritimes bỏ vốn mướn công ty xây dựng Levallois Perret (tức Eiffel cũ) xây cất – có thể là trong cùng một giai đoạn với việc xây cất Cầu Quay Khánh Hội – do đó người Pháp cũng gọi cầu nầy là cầu “Công ty Messageries Maritimes” Hai khung đường xe chạy, một để đi lên cầu sang Vĩnh Hội và một để từ cầu phía Bến Vân Đồn/ Vĩnh Hội đi qua để xuống bến Chương Dương .

Cầu Calmette

Cầu bằng bê tông cốt sắt đã được xây cất xuyên ngang kinh Tàu Hủ trong khoảng cuối thập niên 1950 hoặc đầu thập niên 1960 (có thể là cùng với một thời điểm xây cất cầu Khánh Hội bê tông cốt sắt cố định để thay thế chiếc cầu Quây Khánh Hội ngày xưa).

Lưu bản nháp tự động

Cầu Calmette

Cầu Ông Lãnh 
Cầu Ông Lãnh ngày xưa (1867-1893) không phải là chiếc cầu Ông Lãnh bằng xi măng ở cuối đại lộ Kitchener (Nguyễn Văn Học) bắt ngang qua kinh Tàu Hủ. Ngày xưa, một nhánh nhỏ của kinh Tàu Hủ (vẽ màu xanh trên bản đồ 1893) lấn chiếm sâu vào một phần đại lộ có tên là Boulevard de l’ Abattoir (đại lộ Lò Heo) và chạy xuyên ngang qua xóm Lò Heo (vì xóm nầy có một lò heo/Abattoir). Nhánh rạch nhỏ nầy người bản xứ Nam Kỳ ở Gia Định thuở trước gọi là Rạch Cầu Ông Lãnh vì trên rạch đó có một cái cầu gỗ do một ông Lãnh binh của triều đình An Nam bỏ tiền riêng ra và tốn công xây dựng.

Trên bản đồ Sài Gòn 1867 (Plan de la Ville de SAIGON en 1867) đã thấy có sự ghi chép rõ ràng 3 chữ Cầu Ông Lãnh (đánh dấu trong khung màu đỏ). Về sau, rạch Cầu Ông Lãnh bị lấp mất đi khi đại lộ Kitchener hình thành vào năm 1907 sau thế đại lộ Abattoir và xóm Lò Heo trở thành một phần của xóm Cầu Muối sau nầy (gồm có chợ rau quả, rạp hát và đình Cầu Muối).

Chiếc Cầu Ông Lãnh nguyên thủy bằng cây đã biến mất từ dạo ấy. Chiếc cầu xi măng hình 2 chữ L ghép đối nghịch (giống như hìmh chữ Z ?) ở đầu đại lộ Kitchener (Nguyễn Thái Học) bắt ngang qua con kinh Tàu Hủ tồn tại cho đến những năm tháng gần đây cũng được dân Nam Kỳ Sài Gòn-Chợ Lớn gọi là Cầu Ông Lãnh nhưng bây giờ thì chiếc cầu hình chữ L nầy cũng đã bị phá hủy.

Cũng từ các chi tiết trên hai bản đồ thành phố Sài Gòn nầy mà chúng ta có thể suy định một cách khá vững chắc rằng Cầu Mống Khánh Hội là chiếc cầu lớn đầu tiên được phóng ngang qua Kinh Tàu Hủ ít ra là kể từ năm 1893

Lưu bản nháp tự động

Vị trí sông, cầu Ông Lảnh

Lưu bản nháp tự động

Cầu ông Lãnh ( hình 1955 by Raymond Cauchetier)

Lưu bản nháp tự động

Cầu ông Lảnh ( thập niên 50)

Gần dọc rạch Ông Lảnh từ chợ Ông Lảnh đi về phía Cầu Quan có chợ Cầu Muối. Gần chợ Cầu Muối có cầu Muối để vận chuyễn muối từ ghe đến các vựa muối dọc theo rạch. Cầu Muối cò lẽ bị dẹp bỏ khi rạch Cầu Ông Lảnh bị lấp thành đường Kitchener (đường lò Heo, sau đó Nguyễn Thái Học) .

Cầu Kho-Cầu Muối

Dựa theo không ảnh tìm thấy được (hình 42),rạch Cầu Kho chảy ra rạch Bến Nghé (Tàu Hủ) sau bị lấp thời Pháp trở thành đường Blancsubé de Cầu Kho, trở thành đường Huỳnh Quang Tiên (1955) , sau 75 thành đường Hồ Hảo Hớn.

Có tài liệu cho rằng rạch Cầu kho đã bị lấp thành đường Phát Diệm, sau 1975 đổi là Trần Đình Xu. Sự nhầm lẩn có thể vì nguyên do người địa phương cứ gọi là đường Cầu Kho.

Lưu bản nháp tự động

Rạch Cầu Kho chảy ra kinh Tàu Hủ, cầu Kho bắc ngang rạch trên đường Bến Chương Dương 1955.

Lưu bản nháp tự động

Không ảnh Cầu Kho hình năm 1955

Cầu Muối

Cầu Muối theo Vương Hồng Sển là nơi bến neo thương thuyền đi biển từ Trung chở muối đổi chác với Sàigòn, hiện chợ cầu Muối vẩn ở vị trí cũ góc phía Bắc đường Cô Giang và Nguyễn Thái Học, nhưng hoạt đông thương mại đã được dời đi nơi khác.

Cầu Chử Y

Cầu chữ Y được khởi công xây dựng từ cuối năm 1938, tới cuối tháng 8 năm 1941 thì hoàn thành; do công ty Công xưởng và Công trình công chính của Pháp đảm nhiệm thực hiện (Sơn Nam).

Lưu bản nháp tự động

Cầu chử Y bắt ngang kinh Tàu Hủ và Kinh Đôi

Người Sàigòn hay nói qua cầu chử Y là qua miệt Bình Xuyên và lò heo Chánh Hưng, nói là lò heo nhưng làm cả thịt bò, thị ngựa cung cấp cho cả thành phố. Vùng Chánh Hưng nằm giữa các nhánh kinh rạch, phía bắc có cầu chữ Y đi về thành phố trên đường Nguyễn Biểu, phía nam có cầu Xóm Củi Hiệp Ân, chạy thẳng cầu Hiệp Ân dọc theo bến nguyễn Duy sẽ gặp cầu Nhị Thiên Đường thuộc vùng Chợ Lớn. Từ Saigon đi qua cầu, dưới chân cầu chữ Y nhánh phải là đường Hưng Phú, lò Heo Chánh Hưng nằm trên đường nầy có cửa chánh nằm trên bến Ba Đình ( nay Lê Quang Kim) và một bên hông là đường Nguyễn Duy. Đường Hưng Phú chạy dài thẳng xuống có đường Chánh Hưng cắt ngang để gặp Bến Ba Đình, từ Bến Ba Đình có những con đò nhỏ sang sông để qua chợ Hòa Bình. Xưa là vùng đất ruộng, thời VNCH xáng thổi lấy bùn lấp đất biến thành khu nhà ở dân. Nhánh bên trái của cầu là kinh Đôi chảy dài vô Bình An, tiếp ra huyện Bình Chánh, sau đó nhập với kinh Tàu Hủ đổ vào sông Vàm Cỏ ở cầu Bình Điền.

Vị trí kinh rạch vùng Chợ Lớn

Lưu bản nháp tự động

Bản đồ vị trí Kinh rạch vùng Chợ Lớn.

Những kinh rạch này đã bị lấp qua nhiều thời kỳ do tốc độ đô thị hóa và nhu cầu vận chuyển trên đường bộ tăng lên và do dó những cây cầu xưa cũng biến mất theo. Vui lòng tham khảo bản đồ trên với chú thích

Có thể chia hệ thống kinh rạch trong vùng chính:

A) Kinh Tàu Hủ đoạn từ Xóm Chỉ (đường Tản Đà đến Rạch Lò Gốm)

B) Rạch Chợ Lớn (đoạn chảy từ Xóm Chỉ (hình 19) hướng vế Bắc vào Chợ Lớn, Tây đến giáp nước Rạch Chợ Lớn-Rạch Lò Gốm và kinh Vòng Thành (đường Nguyễn Thị Nhỏ ngày nay)

C) Kinh Bải Sậy (kinh Hàng Bàng, Canal Bonard)

D) Kinh Vòng Thành (Bao Ngạn- Canal de Ceinture) được đào năm 1875

A-Rạch Chợ Lớn

Rạch Chợ Lớn từ kinh Tàu Hủ đi lên trung tâm Chợ Lớn nối kinh Phố Xếp, sau đó hướng Tây đến rạch Lò Gốm gần đồn Cây Mai-cạnh kinh Vòng Thành. Khúc gần Cầu Đường là bến Gaudot nơi có trụ sở nhà buôn Thông Hiệp của Quách Đàm. Gaudot là tên của một trung úy hải quân Pháp, chỉ huy một nhóm thủy binh đánh đồn Kỳ Hòa ngày 25/2/1861, sau làm phó quản trị thành phố Chợ Lớn và năm 1868 chỉ huy cảng thương mại Sài Gòn. Gaudot mất ở Côn Đảo vì bệnh năm 1872 .

Năm 1955 Rạch Chợ Lớn bị lấp biến thành đường Khổng Tử, nay là đường Hải Thượng Lãn Ông và Trương Tấn Bửu, nay là Lê Quang Sung.

Kinh Phố Xếp đào năm 1778, cũng bị lấp thành đường Tổng Đốc Phương nay là Châu văn Liêm.

Cầu Đường và cầu Minh Phụng bắc ngang Rạch Chợ Lớn không tìm được hình ảnh xưa.

B-Kinh Tàu Hủ

Vị trí các cầu bắc ngang kinh Tàu Hủ (rạch Bến Nghé)

Lưu bản nháp tự động

Vị trí các cầu vùng Chợ Lớn

Cầu Xóm Chỉ (Hình  Chú thích A)

Lưu bản nháp tự động

Cầu Xóm Chỉ 1909

Lưu bản nháp tự động

Cầu Xóm Chỉ  ( hình chụp 1968 )

Vào năm 1859 khi quân Pháp tấn công Sàigòn, tàu chiến Jaccaréo của Pháp đã bỏ neo trên Kênh Tàu Hủ, án ngữ con kênh ngay khoảng đầu đường Tản Đà, tức là ngay vị trí cầu Xóm Chỉ này. Về sau để kỷ niệm sự kiện này, người Pháp đã đặt tên con đường này là đại lộ Jaccaréo, tức là đường Tản Đà ngày nay. Bây giờ nó chỉ còn là một con đường nhỏ, ít người biết đến. Hình trong postcard dưới là đường Jaccareo từ phía kinh Tàu Hủ nhìn vào, có thể người chụp hình đã đứng chụp từ trên đầu cầu Xóm Chỉ. Cuối con đường này là Tòa hành chánh thành phố Chợ Lớn (sau này là khu vực trường Đại học Y Khoa Sài Gòn).

Lưu bản nháp tự động

Hình chụp đường Jaccaro (Tản Đà) từ đầu cầu Xóm Chĩ

Cầu Chà Và  ( chú thích B)

Lưu bản nháp tự động

Cầu Chà Và (  hình chụp 1955 )

Lưu bản nháp tự động

Cầu Chà Và ( nay được thay mới hoàn toàn khi dự án Đại lộ Đông Tây _ Võ Văn Kiệt được xây dựng )

Cầu Chà Và (B) bắc qua kinh Tàu Hủ nối đường thông thương vùng trung t âm Chợ Lớn vớiI Xóm Củi , rồi qua cầu Nhị Thiên Đường đi Cần Giuộc Bình Chánh. Vùng này xưa có nhiều nguời Ấn sinh hoạt , lập phố bán vải vóc . Người Việt gọi là nguời Chà. Bên phiá bến Binh Đông có rạp hát Phi Long đăc biệt hay chiếu phim Ấn Độ. Rạp này nay là tiệm sách Lý Thái Tổ ( bến Bình Đông).

Cũng nên biết ngườì Việt thời bấy giờ gọi nguời có nước da ngâm đen là người Chà, tuy nhiên , ngoại trừ những loại nguời Chà đến Vietnam có chủng giống Java ở Nam Dưong, loại nguời Chà mà người Việt Nam sinh hoạt chung đụng là người Ấn Bombay chuyên về buôn bán vải vóc tơ lụa ở vùng thương mại Chợ lớn và loại Chà Chetty làm nghề cho vay ở vùng Saigon, thường là dân có gốc tịch Anh, Pháp.

  Cầu Malabars và cầu Quới Đước (C)

Lưu bản nháp tự động

Cầu lấy tên làng xưa Quới Đước, khu vực nằm dọc hai bờ sông Yunan (Vạn Tượng) ngày nay.

Lưu bản nháp tự động

Lưu bản nháp tự động

Xe điện chạy lên dốc cầu Malabars .

Đi từ cầu Chà Và xuống rạch Lò Gốm , dọc theo kinh Tàu Hủ hai bên là đường , đường Bến Lê Quang Liêm và đường bến Bình Đông, ghe đủ loại neo ở đây, bên phiá Lê Quang Liêm có nhà máy rượu Bình Tây, phiá Bến Bình Đông thì có nhà máy chế biến lông vịt ra mền .

Cầu Bình Tây

Cầu đi bộ bắc ngang kinh Tàu Hủ nối qua bến Bình Đông (đường Bình Tây với đương Nguyễn Chế Nghiả) , gần vị trí cuả hảng Bột mì (bến Bình Đông) ngày xưa có tên là Sakybomi ( viết tăt Saigòn kỹ nghệ bột mì) cung cấp cho lò bánh mì và tiệm bánh vùng Saigon ChoLon, bây giờ vẩn còn với tên mới công ty Bột Mì Bình Đông.

Lưu bản nháp tự động

Cầu Bình Tây

Lưu bản nháp tự động

Cầu Bình Tây với ghe lúa

Cầu bắc ngang kinh Tàu Hủ nối đường Bình Tây với bến Bình Đông (đường Nguyễn Chế Nghỉa). Cầu này không còn nữa.

Từ cầu Bình Tây đi về phía rạch Lò Gốm có câu chử U (còn gọi là cầu Bột ). Cả hai cầu này gìờ không còn nữa.

Cầu Chử U

Lưu bản nháp tự động

 Cầu chử U xưa thập niên 50.

Cách công ty Bột Mì một khoảng chừng 200m là vị trí của câu cầu chử U, bắc ngang kinh Tàu Hủ, cầu sắt nhưng sàn cầu bằng “ván đóng đinh, gập ghình khó qua”, dành cho người đi bộ và xe hai bánh, được xữ dụng đến sau 75 thì bị phá hủy.

Lưu bản nháp tự động

Cầu Chử U ( bị phá hủy sau khi hoàn thành đại lộ Võ Văn Kiệt  )

C- Kinh Bải Sậy-Hàng Bàng-Kinh Bonard

Đường nước nằm song song với cầu Qưới Đước là rạch Bến Nghé, và đường nước chảy qua gầm cầu là kinh Bải Sậy –Hàng Bàng, ngưới Pháp gọi kinh này là Canal Bonard, có khi là Arroyo Chinois.

Kinh Bải Sậy ở đầu ra rạch Lò Gốm, người điạ phương gọi là Hàng Bàng vì hai bên kinh có trồng dảy cây Bàng (giống như đường Hàng Xanh (đường Bạch Đàng); đường Hàng Keo (Phạm Đăng Lưu), nên cũng gọi là kinh Hàng Bàng. Trước khi hợp lưu với rạch Lò Gốm, có một cầu sằt đi bộ bắc ngang kinh, nguời địa phương gọi là cầu Kinh ?.

Lưu bản nháp tự động

Hình 57: Không ảnh vị trí các kinh chánh trên kinh Bải Sậy (Hàng Bàng) . Ảnh chụp khoảng đầu thập niên 1950.

Quang cảnh của kinh Bải Sậy (Bonard) nhộn nhịp với khu nhà thương mại dọc hai bên kinh, với dân thương hồ và thuyền buôn vận chuyển hàng hóa, nông phẫm từ khắp nơi đến.

Cầu Ba Miệng-Ba Chưn-Ba Cẳng (tham khảo vị trí chú thích D)

Lưu bản nháp tự động

Cầu Ba Cẳng nhìn từ đường Trịnh Hoài Đức

Cầu Ba Cẳng-có tên gọi địa phương tuỳ thời khác nhau như Khâm Sai, Ba Miệng, Ba Chưn nhìn từ đường Trịnh Hoài Đức ( con đường này chạy thẳng ở cuối rạch Bãi Sậy, hướng về Bưu Điện Chợ Lớn Quân 5). Đi về phía phải của Cầu Ba Cẳng trong hình này vài chục mét là tới chợ Kim Biên ngày nay, còn về phía trái ra kinh Tàu Hủ. Hình này chụp khoảng đầu thập niên 1950, ngày nay cầu này không còn nữa. Cái cẳng trong hình này là cẳng đi xuống đường Yunnan, tức Vân Nam (sau 1955 là đường Vạn Tượng), còn hai cẳng kia thì bắc qua hai con đường hai bên rạch Bãi Sậy: bên trái xuống bến Bãi Sậy, bên phải xuống bến Nguyễn Văn Thành nơi đầu đường Cambodge (sau 1955 là đường Kim Biên).

Lưu bản nháp tự động

Ghe neo dọc theo đoạn kinh bải Sậy, hình chụp đừng trên cầu thang Gò Công

Cầu Ba Cẳng ở Chợ Lớn, gần phía sau chợ Kim Biên nay không còn nữa. Cầu ở đầu đoạn rạch Bãi Sậy, nay lấp thành đường Bãi Sậy và Phạm Văn Khoẻ quận 6. Cầu Ba cẳng nằm ở khúc rẽ phải ra kênh Tàu Hủ, hai chân nằm ở bến Bãi Sậy và bến Nguyễn Văn Thành và chân kia ở bến Vạn Tượng.

Ngày nay rạch Bãi Sậy đã hầu như bị lấp hoàn toàn. Phía sau chợ Kim Biên vẫn còn một đoạn rạch rất ngắn khoảng 30m, rộng 3m, trước đổ ra thẳng kênh Tàu Hủ. Cầu Palikao trở thành đường Ngô Nhân Tịnh. Cầu Ba Cẳng đã sập, không còn và rạch phía sau chợ Kim Biên đã bị lấp. Cầu Palikao được người Pháp đặt tên theo một cầu gần Bắc Kinh, gọi là Bát Lý Kiều (cầu tám dặm), nơi liên quân Anh-Pháp vào năm 1860 đánh với quân nhà Thanh.

Lưu bản nháp tự động

Cầu Ba Cẳng với ông Tàu bán gánh dạo

Đây là tấm hình hiếm hoi còn sót lại của cầu Ba Cẳng, một cây cầu chẳng có mấy quan trọng, nhưng nó đã trở thành một phần của lịch sử Sài Gòn – Chợ Lớn xưa, với cái tên nghe thật dân dã và cũng có lắm chuyện xưa liên quan đến nó, như chuyện “Dân chơi cầu Ba Cẳng” của nhà văn Trương Đạm Thủy

Pont des 3 arches (Cầu Ba Cẳng) xây bởi công ty Brossard et Mopin (công ty này cũng xây Chợ Bến Thành ở Sài Gòn vào năm 1914). Nhà báo Nguyễn Văn Sâm và nhà bên vợ (em gái ông Trương Văn Bền) bỏ tiền đứng ra xây cầu.

Cầu Gò Công (tham khảo hình 46 chú thích E)

Lưu bản nháp tự động

Cầu Gò Công

Cầu có nấc thang cho người đi bộ bắc ngang kinh Bải Sậy trên đường Gò Công.

Cầu Palicao (Palikao)-Cầu Ngô Nhân Tịnh (tham khảo vị trí hình 46 chú thích F)

Lưu bản nháp tự động

Cầu Palikao. Hình chụp ghe sắp đi qua vòm giữa cầu Palikao hướng về cầu Ba Cẳng. ( cầu Palikao có 3 vòm )

Xin lưu ý :Theo nguyentichnghia là cầu Kinh Lò Gốm “-người chụp ảnh đứng trên bờ kinh Lò Gốm đối diện với cầu , phía dưới chân cuả người chụp là đám cỏ cây mọc ven bờ kinh.”

Người Pháp đã đặt tên là Palikao (Pinjin Bālǐqiáo ), có lẽ là do hình dáng của nó đã gợi cho họ hình ảnh của cây cầu Bát Lý Kiều ở bên Tàu.

Palikao là phiên âm Pháp ngữ tên tiếng Hán “Bát Lý Kiều”, tức là Cầu 8 Dặm – Eight-Mile Bridge, một cây cầu lịch sử ở Bắc Kinh, nơi đã diễn ra trận chiến ác liệt giữa liên quân Anh-Pháp và khoảng 30.000 quân Trung Hoa trong cuộc Chiến tranh Nha phiến lần thứ hai, và họ đã chiếm được cầu này vào ngày 21-9-1860, dẫn tới chiếm được Bắc Kinh sau đó. Theo các sử gia, phía TQ tổn thất nặng nề, thương vong khoảng 25.000 quân trong khi phía Pháp chỉ bị thương vong 1.000 người.

Lưu bản nháp tự động

Quang cảnh kinh Hàng Bàng (Bải Sậy) nhìn từ trên cầu Palikao về phiá cầu Gò Công, cầu Ba Cẳng

Cầu Palikao bị dẹp và trở thành đường Ngô Nhân Tịnh vào năm 2003, cùng khoảng thời gian cầu Ba Cẳng bị sập và phá bỏ hoàn toàn

Cầu Lò Gốm

Cầu Lò Gốm bắc ngang rạch Lò Gốm ngày nay gần giao điểm với kinh Hàng Bàng.

Lưu bản nháp tự động

Hình 66 : Cầu Lò Gốm

Đây là đoạn kinh Hàng Bàng cuối cùng trươc khi trở thành đường Bến Lò Gốm.

Lưu bản nháp tự động

Kinh Bải Sậy ngày nay, nhìn từ cầu đi bộ Gò Công.

Cầu bắc ngang kinh Tẽ

Kinh Tẽ được đào vào năm 1905 bắt đầu từ sông Sàigòn đến cầu Chử Y nhằm đáp ứng nhu cầu lưu thông cuà thương thuyền buôn bán vào rạch Tàu Hủ. Gọi là Tẽ bới kinh tẽ từ sông Sài Gòn. Kinh dài 4360m

Cầu Tân Thuận

Lưu bản nháp tự động

Cầu Tân Thuận

Cầu Tân Thuận 1 nối đường Huỳnh Tấn Phát quận 7 với đường Nguyễn Tất Thành – quận 4. Cầu dài 241 m, lòng cầu rộng 8 m, mỗi lề 1,25 m. Cầu được xây từ thời Pháp thuộc sau khi đào kinh Tẻ năm 1905. Cầu được sửa chữa lớn năm 1992. Năm 2005, cầu lại xuống cấp, Sở Giao thông Công chánh thành phố giao cho Công ty Freyssinet International at Compagnie của Pháp tiến hành sửa chữa, nâng cấp cầu. Năm 2008, cầu lại tiếp tục được sửa chữa để nâng tải trọng lên 30 tấn. Hiện nay, cầu cho phép các loại xe lưu thông một chiều từ quận 7 sang quận 4.

Kinh Đôi (Canal de Doublement)

Kinh Đôi đước đào nổi tiếp Kinh Tẽ bắt đầu từ cầu chử Y xuống đến sông Cần Giuôc khoảng 1896-8 song song với kinh Tàu Hủ nhằm đáp ứng nhu cầu thuận tiện hóa ghe thuyền chuyên chở nông phẩm từ miền Tây.

Cầu Nhị Thiên Đường là cây cầu bắc qua kênh Đôi, thuộc địa phận Quận 8 hiện nay. Cầu được xây dựng vào những năm 1925 là điểm nguồn của Quốc lộ 50 và được đổ bê tông theo kiến trúc hiện đại. Cầu này nối liền lưu thông từ Chợ Lớn sang Cần Guộc, Bình Chánh.

Lưu bản nháp tự động

Cầu Nhị Thiên Đường trên kinh Đôi

5-Kinh Vòng Thành-Canal de Ceinture.

Theo báo cáo “Monographie de la Province de Gia-Định 1902”, kinh đào năm 1875 , dài 7km, bề rộng 10m, sâu 3m, nhưng cho đến nay 1902 , kinh chưa hề được xữ dụng vì nạn bùn lấp, vùng Phú Thọ đáy sông bùn lên cao hơn mực thủy triều.

Lưu bản nháp tự động

Hình 70: Bản đồ 1962 với Kinh Vòng Thành (Bao Ngạn)