Đền Tiên là di tích quý giá nổi bật trong quần thể di tích thuộc kinh đô Nhà nước Văn Lang. Theo ngọc phả cổ truyền, trước kia có khuôn viên 7000m2, nhìn về hướng Tây Nam, trước mặt là quốc lộ 2, phía ngoài đê có sông Thao chảy về ngã ba Bạch Hạc, nơi hội tụ của 3 dòng sông lớn: Sông Hồng Hà, Sông Đà, sông Lô. Ngôi đền có vị thế địa lý đắc địa về phong thủy, trước mặt là sông, sau lưng là núi, hội tụ đầy đủ khí thế sông núi để ban phát muôn đời cho con cháu đất Việt.
VNE
Tương truyền, vốn yêu cảnh đẹp, trong một lần ngao du sơn thủy, khi thuyền rồng đi tới hồ Động Đình, vua Kinh Dương Vương bỗng thấy một người con gái má phấn lưng ong nhan sắc tuyệt vời xuất hiện, tự xưng là Thần Long, con gái Động Đình Quân. Vua cho rằng đây là điềm trời xui khiến liền đón nàng vào thuyền rồng đưa về Phong Châu. Một năm sau Ngọc Nữ Thần Long sinh được Lạc Long Quân, nên đã được vua Kinh Dương Vương phong làm vi cung chính khổn (hoàng hậu), lập Tiên Cát Cung để ngự.
Sau khi Lạc Long Quân được vua cha truyền ngôi, Mẫu Thần Long cho rằng mình đã làm tròn mẫu phận nên đã hóa và được hai người chị em kết nghĩa là Thủy Tinh Ngọc Nữ và Bạch Hoa Ngọc Nữ đón về trời. Lạc Long Quân tưởng nhớ công ơn của mẹ, truyền cho dân lập đền thờ ngay tại cung Tiên Cát để thờ Ngọc Nữ Thần Long cùng Thủy Tinh Ngọc Nữ và Bạch Hoa Ngọc Nữ; sai ba vị hoàng tử trong bọc trăm trứng là Cự Linh Thần Tướng, Ất Linh Lang và Linh Thông Thủy cai quản đầu sông và gìn giữ lăng miếu; giao cho nhân dân nơi sở tại trông coi lăng miếu thờ phụng. Các triều đại Đinh, Lê, Lý, Trần, Hậu Lê, Nguyễn sau này đều gia phong mỹ tục muôn đời huyết thực hương hỏa lưu truyền cho đền Tiên.
Trải qua bao thăng trầm, hàng ngàn đời nay, nhân dân vùng đất Tổ vẫn lưu truyền hương khói thể hiện lòng thành kính, biết ơn sâu sắc Mẫu Ngọc Nữ Thần Long xứng đáng với ngôi Hoàng Hậu, được ban thưởng Tiên Cát Cung tại linh địa Phong Châu Đại Bảo. Đây là lý do đặc biệt để suốt mấy nghìn năm qua, đồng bào ta, nhất là nhân dân Trang Tiên Cát đã đem lại cả tính mạng, tài sản để bảo vệ và giữ gìn ngôi đền thiêng Tiên Cát mỗi khi có kẻ thù xâm lược.Trong thời chiến, đền Tiên bị giặc tàn phá nặng nề chỉ còn lại nền đất. Tới tháng 2-2000 ngôi đền được nhân dân công đức để xây dựng lại cách nền đất cũ 500m với tổng diện tích trên 6800m2. Đền có nhà Đại Bái, Hậu Cung xây dựng bằng đá, có nhiều hiện vật quý. Đền có kiến trúc hình chứ Đinh, tất cả các nhà Tiền Tế Hậu Cung đều xây dựng bằng đá phiến, mái lợp mái mũi hài, nền lát đỏ gạch nung, thể hiện vẻ đẹp cổ kính.
Hậu cung ba gian trên bệ thờ có sáu pho tượng được dát vàng. Chính giữa là Mẫu Thần Long tượng cao 1,67m, hai pho tượng hai bên là nàng Thủy Tinh và Bạch Hoa cao1,46m. ban thờ dưới là ba pho tượng thờ Cự Linh, Ất Linh, Thông Thủy, người anh cả ở giữa cầm thẻ bài thể hiện sự uy quyền dũng tướng để bảo vệ điện ngọc Tổ tiên. Khám thờ được trạm nổi, hai bên đầu đốc là hình tứ linh : Long, Ly, Quy, Phụng; xung quanh là các họa tiết trống đồng trạm trổ tinh xảo. Phía sau lưng Mẫu là bức phù điêu đá rộng 34m2 thể hiện cảnh núi non sông nước, sơn thủy hữu tình tượng trưng cho ngũ hành Kim, Mộc, Thủy, Hỏa, Thổ. Trong đền còn có hệ thống hoành phi câu đối đều sơn thon thếp vàng để ca ngợi công lao đức độ của Mẫu và biểu hiện tấm lòng thành kính của nhân dân.
Hàng năm vào dịp ngày sinh 5-5 âm lịch và ngày hóa 10-10 âm lịch của Mẫu, Đền đều tổ chức lễ tế long trọng để nhân dân khắp nơi về phúng bái tưởng niệm.
Là một ngôi đền, thờ tự người mẹ đầu tiên của dân tộc Việt Nam, đền Tiên cũng là biểu trưng cho truyền thống Uống nước nhớ nguồn muôn đời của dân tộc Việt Nam.
