Một mùa Giáng Sinh nữa lại đến, nhiều người – đặc biệt là giáo dân – đều quen thuộc với nhạc phẩm Hang Bêlem của nhạc sĩ Hải Linh. Tuy nhiên sẽ có ít người biết về người nhạc sĩ sáng tác bài hát này.
Nhạc sư Hải Linh, Tên thật là Trần Văn Linh, tên thánh là Phanxicô, sinh năm 1920 tại làng Ứng Luật, phủ Kim Sơn, tỉnh Ninh Bình, địa phận Phát Diệm.
Năm 20 tuổi, ông vào học tại trường Thầy Giảng (Bùi Chu) và sau đó được giữ lại để dạy Pháp văn và âm nhạc tại trường. Đây là thời gian ông bắt đầu sáng tác một số bài hát đạo cũng như đời. Nhắc tới Hải Linh không thể không nhắc tới nhạc phẩm “Hang Bêlem”, sáng tác cho mùa Giáng sinh 1945.
Chính tác giả đã điều khiển ca đoàn nhà thờ chánh tòa Phát Diệm hát lần đầu tiên trong thánh lễ đêm Giáng sinh năm ấy. Cha Giám đốc Đại chủng viện là LM Phạm Ngọc Chi đã khen ngợi, và từ đó lưu tâm khuyến khích nhạc sĩ Hải Linh học hỏi và sáng tác thêm. Sau này, khi làm Giám mục địa phận, chính Ngài đã gửi nhạc sĩ đi du học về âm nhạc ở nước ngoài vào năm 1950.
Lúc đầu được gửi đi Roma, nhưng 5 tháng sau đổi qua Pháp. Từ năm 1951 học nhạc tại Viện Giáo Nhạc tại Paris, đồng thời học sáng tác tại Trường Nhạc César Franck. Từ năm 1968 đến 1970, ông trở lại Paris lần thứ hai. Nơi đây ông hoàn tất chương trình nghiên cứu sau hai năm học tập.
Nhạc sĩ Hải Linh luôn chủ tâm nghiên cứu việc có thể đưa nhạc ngữ dân tộc cổ truyền từ bậc đơn điệu lên bậc đa âm đa điệu một cách trau chuốt. Ông tìm học thêm hoặc trao đổi thêm với một số giáo sư nổi tiếng khác về ngũ âm cũng như về điều khiển.
Các tác phẩm trong thời kỳ du học tại Paris đã nói lên việc ông thao thức tìm một nhạc ngữ phù hợp với ngôn ngữ đa thanh của dân tộc.
Nhận xét về tài năng nhạc học dân tộc này, Giáo sư Trần Văn Khê kể lại những kỷ niệm mà ông có với nhạc sư Hải Linh khi gặp nhau tại Pháp, ông kể:
Lúc đó là lúc ông Ngô Duy Linh cũng đang học ở Sorbon với tôi lối chừng 1970, Hải Linh có đến gặp tôi để mà hỏi thăm về âm nhạc dân tộc. Kỳ đó tôi có nói những cái hay trong nhạc lễ tại miền Nam Việt Nam thì Hải Linh có ghi âm lại để nghiên cứu. Hải Linh đã học nhiều điều trong dân ca và đem ra áp dụng trong nhạc công giáo tức là thánh ca rất thành công vì có được màu sắc dân tộc.
Ca khúc nhạc đạo Hang Bê Lem là sáng tác đầu tay của nhạc sĩ Hải Linh khi được 25 tuổi, có thể xem là ca khúc quen thuộc nhất của bất cứ người công giáo nào mỗi khi lễ Giáng Sinh tới gần.
Lời nhạc của ca khúc Hang Bê Lem rất gần gũi và đậm nét dân dã của ca khúc đã nằm trong trí nhớ của hàng triệu giáo dân ngay từ lúc họ bắt đầu cảm nhận được sự giáng trần của Thiên Chúa.
Lời hát êm ái mà chân thật như một trang cổ tích kể lại đêm giáng trần của một em bé mà khi sinh ra, sự chí thánh đã làm khung cảnh lạnh lẽo chung quanh trở nên ấm áp vì tình thương. Nhạc sĩ Hải Linh đã đem tâm tình của một con chiên để ngợi ca Thiên chúa hơn là viết thánh ca từ tâm thức phụng vụ. Giai điệu chân thành, lời ca hoà ái là nguồn cảm hứng cho biết bao thế hệ các ca đoàn khắp nước khi trình diễn bài hát này.
Ca khúc Hang Bêlem tôn vinh niềm tin vĩnh cửu, tình thương lấp lánh trần gian giữa khung cảnh lạnh lẽo của một đêm đông xa tít tắp trong kinh thánh đã trở thành kỷ niệm cho hàng ngàn nhà thờ trong và ngoài nước.
Trong một lần phỏng vấn, nhạc sĩ Hải Linh cho biết câu chuyện ra đời của bài hát Hang Bê Lem vào Mùa Giáng sinh năm 1945. Lúc ông đi ngang tòa soạn báo “Đường Sống” ở Nam Định, Hải Linh được ông Minh Châu – chủ nhiệm tờ báo – thách đố việc sáng tác nhanh một ca khúc về chủ đề Giáng Sinh để đăng báo. Ông nhận lời và hẹn 3 ngày sau trở lại.
Đến hẹn, nhạc sĩ Hải Linh đưa bản nhạc “Hang Bêlem” tới tòa soạn và tập hát sơ qua cho một số nhân viên trong tòa soạn. Khi hát lên, mọi người ở đó rất yêu thích quá nên ông Minh Châu thương lượng rằng, ông sẽ chịu chi phí để lên Hà Nội thuê người khắc nhạc vào bản gỗ để in vào 2000 bản báo Đường Sống sắp tới, sau đó, ông sẽ cho Hải Linh lại bản gỗ của bản nhạc. Hải Linh đồng ý, nên sau đó phần tên tác giả của bài hát này thường được viết kép là: Hải Linh – Minh Châu.
Lúc ấy, bài hát cũng được in riêng ra 500 bản để bán với giá khoảng 3 hào. Hải Linh gửi lên Hà Nội 10 bản. Một số nhà thờ tại đây sử dụng, nhiều người thấy hay nhưng không tìm đâu ra bản nhạc. Một linh mục tên là Kim Định đã mua một bản danh dự với giá 100 đồng. Nhạc sĩ Hải Linh cũng đem theo một bản nhạc về Phát Diệm. Thánh lễ vọng đêm Giáng sinh, Hải Linh điều khiển Hội Ca Vịnh Nhà Thờ Chính tòa Phát Diệm hợp xướng bản Hang Bêlem này.
Trong lần trả lời phỏng vấn này nhạc sư Hải Linh chia sẻ:
“Tôi phải thú nhận rằng tôi không có sáng tác gì cả vì chỉ có một Đấng Tạo Hóa mới thực sự sáng tác mà thôi. Còn tôi cũng như bao nhiêu người khác thì không dám nói là mình sáng tác. Tôi chỉ có “sàng tạc” được một đôi bài. Sàng là sàng qua lọc lại; tạc là dựa vào một mô thức đa có sẵn để chế biến… như người tạc tượng vậy.
Viết nhạc cũng cực như lao động chân tay vậy vì phải cưu mang, phải tính toán, rồi còn phải biết lý tưởng hóa những cảm nghĩ, tình cảm… Mỗi bài phải có một sức sống riêng. Tất cả những bài tôi viết nằm trong hai chủ đề là :
Tôn Vinh Thiên Chúa, và Tán Tụng Quê Hương Việt Nam.
Tôi phải cảm tạ Thiên Chúa suốt ngày, suốt đời tôi, vì Ngài đã cho tôi biết được một thứ ngôn ngữ tế vi và phổ quát của nhân loại. Tôi cũng phải luôn luôn tán tụng Quê Hương vì đã dưỡng dục tôi”
Ngày 6-1-1988 Nhạc sư Hải Linh từ trần vì nhồi máu cơ tim tại bệnh viện Fountain Valley, California. Ông ra đi để lại một sự nghiệp đồ sộ về nhạc hợp xướng và nhiều thánh ca giá trị, nhưng trên hết, giáo dân không thể quên ca khúc đã đi vào tâm tưởng của họ mỗi mùa Giáng Sinh về, ca khúc Hang Bêlem bất hủ…
Đêm đông lạnh lẽo chúa sinh ra đời
Chúa sinh ra đời nằm trong hang đá nơi máng lừa.
Trong hang Bêlem ánh sáng tỏa lang tưng bừng
Nghe trên không trung tiếng hát thiên thần vang lừng
Đàn hát réo rắt tiếng hát, xướng ca dư âm vang xa.
Đây Chúa thiên tòa giáng sinh vì ta.
Người hỡi hãy kịp bước tới, đến xem nơi hang Bê lem
Ôi Chúa giáng sinh khó khăn thấp hèn.
Nửa đêm mừng Chúa giáng sinh ra chốn nhân trần
Người đem ân phúc xuống cho muôn dân lầm than
Nơi hang Bêlem thiên thần xướng ca
Thiên Chúa vinh danh chúng dân an hòa
Ngày nay Thiên Chúa giáng sinh ra chốn gian trần
Người đem ân phúc xuống cho muôn dân lầm than
Nơi hang Bê lem tiếng lừa thở hơi
Tan giá đêm đông ấm thân con người.
