Đã bao giờ bạn tự hỏi ở cái thời chưa có khẩu trang thì người ta che mặt bằng gì chưa? Câu trả lời chính là những chiếc quạt tay.
Hãy tạm quên đi chiếc quạt giấy có giá chừng vài nghìn một cái hay quạt mo vốn đã gắn liền với tuổi thơ êm đềm những ngày cúp điện. Ngược về quá khứ chừng vài thế kỉ trước, khi mà phụ nữ và đặc biệt là giới quý tộc hay trung lưu, luôn được nhìn thấy với chiếc quạt trên tay. Từ trong tranh vẽ đến ảnh chụp, từ những nàng thiếu nữ đến những quý bà, từ ăn vận đơn giản đến phục sức cực kì lộng lẫy, hầu hết đều cầm trong tay một chiếc quạt. Xuất hiện với tần suất dày đặt như vậy, hẳn những chiếc quạt kia phải có nhiều hơn mỗi công dụng chính là quạt cho mát hoặc cầm cho đẹp. Vậy chính xác thì chúng đa năng thế nào?
Tiếp tục ngược về thế kỉ thứ 4 TCN tại Ai Cập, thời điểm mà các nhà sử học xác định là nơi xuất hiện sớm nhất của tổ tiên chiếc quạt tay. Lúc bấy giờ, theo những nghiên cứu từ các cổ vật thì vật có dạng quạt, làm từ nhiều chất liệu kể cả lông thú, được gọi là “rhipis” vốn chỉ sử dụng trong việc xua đuổi côn trùng – loại sinh vật rất đông đúc và gây nhiều sự khó chịu ở thời đấy. Ở Trung Quốc vào khoảng thế kỉ thứ 7, quạt tay được sử dụng điêu luyện trong các bài múa và thường được đề thơ trên thân. Dần dần, các thương nhân ngoại quốc đưa chúng du nhập vào châu Âu và đến thế kỉ 15, những chiếc quạt đã có một chỗ đứng riêng trong nền văn hóa phương Tây.
Nhưng chỉ đến thế kỉ 16 thì loại quạt có thể xếp lại mới bắt đầu xuất hiện, và với sự tiện lợi cũng như gọn gàng đó, chúng nghiễm nhiên trở thành một loại phụ kiện thời trang mà bất cứ người phụ nữ nào cũng phải sở hữu dù ít hay nhiều. Chiếc quạt càng tinh xảo, được chế tác từ loại vật liệu càng lạ hay hiếm, và có hình vẽ trang trí càng tỉ mỉ thì sự “đẳng cấp” của chủ sở hữu càng cao. Chọn quạt sao cho phù hợp với phục sức cũng quan trọng không kém với chọn giày dép, túi xách, cách trang điểm ở thời hiện đại.Với sự hạn chế về việc tạo dáng trong các bức vẽ hoặc ảnh chụp ở thời trước, các vị tiểu thư, phu nhân, phụ nữ trong hoàng tộc nói riêng hay hầu hết nữ giới nói chung, đều hay cầm một chiếc quạt để tăng độ nữ tính và mềm mại của bản thân khi “lên hình”.
Nếu chỉ dùng để làm đẹp như một kiểu phụ kiện thì các quý cô thời xưa đã chẳng kè kè chiếc quạt bên mình làm gì. Quạt thì đương nhiên là để làm mát hoặc xua đuổi côn trùng vo ve xung quanh, nhưng vào nhiều thế kỉ trước thì… người ta thường không mấy khi sử dụng nó vào mục đích đó. Ở thời điểm mà khẩu trang còn lâu lắm mới được biết đến, thời tiết hay không khí cũng chẳng đến mức lắm gió bụi, các quý cô quý bà chẳng thể ở mãi trong nhà mà thỉnh thoảng cũng phải bước ra trời nắng một tí, thì chiếc quạt cầm tay xinh đẹp và thanh lịch được ưu ái sử dụng để… che bớt những khuôn mặt thanh tú kia đi cho khỏi chịu nhiều nắng gió.
Còn những khi thời tiết mát mẻ trong lành thì quạt sẽ được giơ lên để che nếu chủ nhân… không muốn bị ai chụp hình. Hoàng hậu Áo – Hung Elisabeth xứ Bavaria thời trước vốn rất xinh đẹp và thu hút sự chú ý, bởi thế nên từ khi việc chụp ảnh trở nên phổ biến, đã có không ít những thợ ảnh lăm le chụp trộm hoàng hậu để tăng doanh thu bán ra của báo. Elisabeth thì chắc hẳn không phải lúc nào cũng sẵn sàng để lên báo, nhất là nỗi ám ảnh tuổi già khiến bà dừng hẳn việc làm mẫu vẽ hay chụp ảnh từ năm 32 tuổi. Thế nên với sự trợ giúp của chiếc quạt cầm tay bản lớn luôn được đeo trên tay mỗi khi xuất hiện ngoài đường, Elisabeth tránh các paparazzi một cách không thể quý tộc hơn: xòe quạt ra che hết cả khuôn mặt mình ngay khi thấy bóng dáng một chiếc máy ảnh nào đó.
Nếu ở châu Á – mà cụ thể là Trung Quốc – các câu thơ được đề lên quạt theo cách viết thư pháp thật chỉn chu thì ở trời Tây, nhiều thợ chế tác còn viết luôn lên quạt những câu hỏi đáp ngắn hay mấy lời bói toán thông dụng, với mục đích chính là để cứu vãn một cuộc nói chuyện chán phèo nào đó giữa những chủ nhân của mấy chiếc quạt này. Những câu chuyện về việc viết “phao” lên quạt rồi len lén giở ra khi thi của sĩ tử thời trước tưởng như chỉ có trong phim ảnh, thơ văn, nhưng thật ra tình tiết này không đến nỗi quá phi lí. Các nhà sử học tìm thấy nhiều chiếc quạt được đề ngày tháng quan trọng, hoặc vẽ bản đồ của những khu vực nhỏ nhằm mục đích ghi nhớ ngày tháng và đường xá.
Đến nay, tuy không còn là một món phụ kiện thời thượng khó tách rồi như thuở trước, chiếc quạt cầm tay vẫn là một món đồ giữ vị trí quan trọng trong nhiều nền văn hóa khác nhau. Nghệ thuật múa quạt vẫn còn đó, đề thơ lên quạt vẫn là một nét đẹp văn hóa, và việc vẽ những bức tranh tinh xảo lên thân quạt vẫn được tỉ mẫn trau chuốt. Hay gần gũi hơn một chút thì bạn cũng có thể dùng quạt cầm tay để che mặt những lúc không muốn bị lên hình chẳng hạn.
