Văn hóa truyền thống đề cao việc tu dưỡng đạo đức của con người. Nho gia cho rằng, làm người là phải có đạo đức, đức là gốc rễ của làm người.
Điều đầu tiên trong “Đại Học” là yêu cầu con người phải tu dưỡng đạo đức, hơn nữa trước tiên phải là tu dưỡng đạo đức của bản thân mình, sau đó mới dựa vào lý tính của việc tu đức của bản thân mà thúc đẩy người khác. Đúng như câu nói: “Tu thân rồi sau đó mới đến tề gia, tề gia rồi mới đến trị quốc, trị quốc rồi mới đến bình thiên hạ. Từ Thiên tử cho đến thứ dân, tất cả đều phải lấy tu thân làm gốc.”
Có thể nói, các học thuyết và truyền thống tu thân trong Nho gia là tài phú quý giá của văn hóa truyền thống, là đạo đức quan và giá trị quan duy trì và gắn kết xã hội. Nó giúp gìn giữ các tiêu chuẩn đạo đức ở mức độ cao.
Trong “Kinh Thi” viết: “Thượng thiên sinh dục liễu nhân loại, vạn sự vạn vật đô hữu pháp tắc. Lão bách tính chưởng ác liễu giá ta pháp tắc, tựu hội sùng thượng mĩ hảo đích phẩm đức” (Thiên thượng tạo ra nhân loại, vạn sự vạn vật đều có các pháp tắc, dân chúng hiểu rõ những pháp tắc này thì sẽ tôn sùng những phẩm đức tốt đẹp).
Khổng Tử đưa ra lý niệm “dĩ đức phối thiên” (dùng đức để thuận với trời), con người phải thuận theo nguyên tắc đạo đức “nhân, lễ, nghĩa, trí, tín”. Khổng Tử đã rất chú trọng điều chỉnh các mối quan hệ giữa thượng thiên và con người, giữa con người với con người, và các mối quan hệ của đủ loại hình thái ý thức, nhằm thiết lập một trật tự xã hội an định, vững chắc, và hài hòa. Ông đề xướng mọi người tu dưỡng thành người quân tử, thậm chí thành hiền nhân và thánh nhân.
Khổng Tử còn nói: “Tu kỷ dĩ kính, tu kỷ dĩ an nhân, tu kỷ dĩ an bách tính”, ý nói một người tự tu bản thân mình để giữ thái độ tôn trọng, một người tu chính mình hơn nữa để mang lại cho mọi chúng sinh trên mặt đất an ninh và hòa bình. Để cai trị bằng đức hạnh và một chính sách nhân ái thì phải lấy tu luyện bản thân làm điều kiện tiên quyết. Lập đức và tu thân phải đặt trên mọi thứ khác. Lập đức là mục đích, trong khi tu thân là phương thức. Lập đức và tu thân là con đường trọng yếu tiến đến thực hành tu dưỡng đạo đức, hoàn thiện nhân phẩm và hành vi.
Mạnh Tử cũng đưa ra quan điểm rằng, đạo đức là thiên phú. Nó là bản tính tiên thiên của một con người và nó được tương thông với thiên thượng. Ông cho rằng, mọi người đều có sẵn bản chất thiện lương và đạo đức. Nếu một người có thể bảo trì được phẩm đức và cố gắng đề cao tu dưỡng bản thân thì người ấy có thể trở thành người giống như các vị vua Nghiêu và vua Thuấn trong truyền thuyết.
Mạnh Tử chỉ ra rằng một người đó cần phải giữ được 4 loại đức hạnh, đó là: Lòng trắc ẩn, hay cũng chính là lòng nhân từ, thứ hai là sự hổ thẹn, nó thuộc về nghĩa khí, thứ ba là tâm khiêm nhường, thuộc về lễ nghi, thứ tư là tâm thị phi, thuộc về trí tuệ. 4 phẩm đức này của con người trở thành nền tảng tạo thành tứ đức là “nhân, lễ, nghĩa, trí”. Nó là thứ để phân biệt giữa con người và động vật. Nó gắn với lịch sử lâu dài của nhân loại, bên trong nó là tiêu chuẩn cơ bản của nhân loại.
Theo Mạnh Tử, tu thân là con đường duy nhất để biết Thiên, kính Thiên, đạt tới cảnh giới cao thượng và có lòng nhân ái rộng lớn. Mạnh Tử coi trọng tu nội hơn thay vì hướng ngoại, và tuân theo lương tâm của mình, bản chất chân thật, đối nhân và giải quyết các vấn đề theo các nguyên lý, và duy trì sự công bằng. Trong khi làm như vậy, một người có thể trở nên “sung mãn” và hữu “quang huy”, mà sẽ lần lượt thúc đẩy những người khác thực hiện nhiều việc tốt, đạt đến cảnh giới rất cao của tâm thiện.
Trong một xã hội coi trọng vật chất, có một số người đã bị lạc mất bản tính của mình. Một người có lý niệm cần phải suy ngẫm về ngôn từ, hành vi hàng ngày của mình, và xét các ý nghĩ của mình xem có phù hợp với thiên lý hay không. Nếu một người không tu đức, người ấy sẽ phóng túng dục vọng và có xu hướng bị sa đọa vì đã mất đi bản tính của họ. Vì vậy các bậc thánh nhân xưa rất coi trọng việc tìm lại bản tính tiên thiên mà họ đã đánh mất.
Mỗi người đều có cả hai nhân tố thiện và ác. Để kiềm chế phần ác cùng lúc đó phát triển phần thiện, người đó phải tự mình nghiêm khắc với bản thân mình, và không để bản thân sống buông thả, “nước chảy bèo trôi”. Thông qua giáo dục và cảm hóa, một người có thể gìn giữ được bản tính của mình. Bởi vậy, trách nhiệm của một người chính trực là đánh thức lương tri, bản tính của những người khác, giúp họ trở về ới con đường chân chính.
Yêu cầu của tu thân lập đức là phải thành thật, giữ chữ tín, chính trực thiện lương, khiêm tốn nhường nhịn. Bởi vậy, chúng ta nên tán thành việc đọc những cuốn sách được các thánh nhân để lại và loại bỏ những động cơ ích kỷ và các nhân tố bất chính của bản thân chúng ta. Các giá trị của Nho giáo thể hiện ở việc tu thân dưỡng tính phục vụ mục tiêu rộng lượng giúp đỡ tất cả mọi người bằng cách chia sẻ những gì mà bản thân có cũng như việc cai trị thích hợp với mục tiêu làm lợi cho tất cả mọi người dân.
Trong suốt hàng ngàn năm lịch sử, các bậc thánh nhân và những người có đức lớn đều là những ví dụ tuyệt vời trong việc tu thân. Khổng Tử và các học trò của ông đã rất coi trọng việc xét lại bản thân. Khổng Tử nói: “Ở tuổi 15 tâm trí ta đã giành hết cho việc học hành. Khi 30 tuổi ta đã lập được vị trí của mình. Đến năm 40 tuổi ta không còn có rắc rối nữa. Lúc 50 tuổi ta hiểu được thiên ý. 60 tuổi tai của ta hòa hợp. Lúc 70 tuổi ta có thể thuận theo tâm ham muốn của mình mà không vượt khỏi pham vi của các nguyên tắc đạo đức”.
Khổng Tử đã tu suốt cuộc đời của mình. Ông khuyên chúng ta không chỉ học hỏi từ những người có tiêu chuẩn đạo đức cao mà cũng nên đối chiếu với chính bản thân mình khi thấy những người khác làm sai một số điều nào đó. Ông đồng ý “sửa sai ngay lập tức mà không hề sợ hãi hay miễn cưỡng”, và “noi gương những người làm những việc tốt và thăng tiến bản thân ngay cả khi nhìn thấy thiếu sót của những người khác”.
Ngoài ra, ông còn hoan nghênh mọi người chỉ ra những hạn chế của bản thân ông. Ông coi đó như một đặc ân mà những khuyết điểm của ông được nhiều người quan sát, để họ có thể chỉ chúng ra cho ông để sửa chữa ngay. Khi thấy Nhan Hồi “không nổi cáu với người khác khi họ chỉ ra lỗi lầm của mình, và không được mắc lỗi đó lần hai”, ông đã phi thường tán thưởng. Nền tảng tu thân vững chắc là nguyên nhân then chốt vì sao Khổng Tử và các đệ tử của ông có thể kiên định phát huy mạnh đạo nghĩa trong bất kể hoàn cảnh nào.
An Hòa (dịch và t/h)
